آنها که ماندند، آنها که ماندگار شدند

روزنامه شهروند -محبوبه قوام: این روزها دوباره خبر می‌رسد از ساخت سریال‌های مذهبی. رحمان سیفی‌آزاد، رئیس مرکز امور نمایشی سیما دیروز در گفت‌وگویی با مهر عنوان کرده سریال‌های «سلمان فارسی» و «موسی» در پاییز و زمستان به پیش‌تولید می‌رسند، البته خبر ساخت این دو سریال در هفته‌های اخیر هم به گوش می‌رسید. «سلمان فارسی» به کارگردانی داوود میرباقری و «موسی» به کارگردانی جمال شورجه. شروع این پروژه‌ها همزمان این نکته را به ذهن می‌آورد که این نوع سریال‌ها که غالبا هم جزو رده‌بندی «الف» قرار می‌گیرند و برای سازمان صداوسیما و مراکز دیگر مذهبی اهمیت ویژه‌ای دارند، چطور به ماندگاری می‌رسند؟

در این گزارش قصد نداریم به آیتم‌هایی بپردازیم که موجبات ماندگاری یک سریال را فراهم می‌کند بلکه صرفا به دو گروه از این نوع سریال‌ها خواهیم پرداخت: گروه نخست آنها که صحنه‌ها یا سکانس‌های معروفی از خود به یادگار گذاشتند که همچنان تماشاگر تلویزیون و به‌ویژه علاقه‌مندان سریال‌های مذهبی از آنها یاد می‌کنند و گروه دوم، سریال‌هایی که بودجه‌های فراوانی دریافت کردند اما حتی یک صحنه ماندگار از آنها به یاد نماند. در ادامه خواهید دید بعضی از این سریال‌ها به هیچ توفیقی بین مخاطبان دست پیدا نکردند که حتی یک صحنه در ذهن مخاطب به یادگار بگذارند و البته خواهید دید بعضی از آنها کاری کردند که احتمالا تا سال‌های آتی همچنان از آنها یاد می‌شود. ضمنا در نظر داشته باشید کم‌وکیف ساخت این صحنه‌ها در این گزارش اهمیتی ندارد بلکه صرفا ماندگاری در ذهن مخاطب مد نظر است.

۱. امام علی (ع)

داوود میرباقری، ۱۳۷۵

سریال امام علی(ع) هنوز در خاطر مخاطبان مانده است. فارغ از کیفیت سریال و آیتم‌های مربوط به آن،‌ صحنه‌های فراوانی را هم در ذهن مردم به یادگار گذاشته است. ازجمله این صحنه‌ها می‌توان به شهادت مالک اشتر با بازی داریوش ارجمند، شهادت عمار یاسر با بازی سعید نیک‌پور، صحنه‌های مربوط به بازی شریفی‌نیا در نقش ولید بن عقبه، صحنه‌ فرار عمرو عاص (با بازی مرحوم مهدی فتحی) از امام علی(ع) که در تاریخ اسلام نیز همچنان از آن یاد می‌کنند، اشاره کرد. عملی که منجر به روی برگرداندن امام (ع) می‌شود.این صحنه با بازی فوق‌العاده مهدی فتحی همچنان در یادها مانده است و البته سکانس‌ها و پلان‌های فراوان دیگر…
۲. تنهاترین سردار (امام حسن (ع))

مهدی فخیم‌زاده، ۱۳۷۵

بعد از ساخت سریال امام علی(ع) و بازتاب گسترده آن بین مخاطبان، صداوسیما تصمیم گرفت پروژه ساخت سریال مربوط به زندگی ائمه(ع) را ادامه دهد، اما سریال‌های بعدی در این رابطه موفق نبودند و وضع به شکلی پیش رفت که پروژه ساخت سریال امام حسین(ع) با تعلیق مواجه شد. البته تصمیم به این توقف تا حدودی هم درست به نظر می‌رسد چون سریال‌ تنهاترین سردار که به زندگی امام حسن(ع) اختصاص داشت، از نظر کیفیت ساخت، جز روایتی از زندگی ایشان در همان مقطع، هیچ نقطه عطفی در ذهن مخاطبان نگذاشت.
۳. ولایت عشق

مهدی فخیم‌زاده، ۱۳۷۹

مهدی فخیم‌زاده با وجود سابقه قابل قبول خود در عرصه کارگردانی، در حوزه سریال‌های مذهبی ناموفق بوده است. «ولایت عشق» نیز مثل تنهاترین سردار از لحاظ کیفیت ساخت نتوانست در میان عوام و خواص مقبولیتی به دست آورد. هرچند که صداوسیما در آن سال‌ها به این پروژه‌ها می‌نازید و همچنان در ولادت ائمه(ع) صحنه‌هایی از این سریال را پخش می‌کند، اما این صحنه‌ها در همان آرشیوها می‌مانند و تنها در مناسبت‌ها بیرون می‌آیند.
۴. شب دهم

حسن فتحی، ۱۳۸۰

از پخش این سریال قریب به ۱۵‌سال می‌گذرد، اما فیلمنامه چنان پرکشش و ماهرانه نوشته شده بود که قصه آن هر تماشاگر ایرانی را پای سریال می‌نشاند. جوانی جاهل‌مرد (با بازی حسین یاری) متعلق به دهه‌های ۲۰ و ۳۰ ایران با همان کلاه‌شاپو و دستمال معروف یزدی، ناگهان دل می‌بازد به دختری از خاندان قجر (با بازی کتایون ریاحی). دختر که این جوان را درحد خود نمی‌داند، ابتدا او را خفت می‌دهد و از خود می‌راند، اما جوان دست از او نمی‌کشد. درنهایت دختر نیز با همدستی یکی از خویشان خود تصمیم می‌گیرد این جوان را به بازی بگیرد. بازی از این قرار است که مرد جوان باید در ایام محرم ۱۰ شب تعزیه برگزار کند. با توجه به شرایط سیاسی ایران در زمان رضاخان، برگزاری تعزیه به شدت از طرف ماموران حکومتی منع و مجازات‌هایی سنگین برای آن در نظر گرفته می‌شد.

جوان به خاطر اثبات عشق خود از جانش می‌گذرد و زندگی‌اش گره می‌خورد با برپایی مراسم عزاداری اباعبدالله‌الحسین؛ تحولی منطقی و داستانی که در نوع فیلمنامه‌های ایرانی صداوسیما کمتر به چشم می‌خورد. این سریال با بازی درخشان حسین یاری همچنان در یادها مانده است و هر بیننده ایرانی را در ایام محرم باز هم پای گیرنده می‌کشاند. از صحنه‌های به‌یادماندنی این سریال می‌توان به صحنه‌ خواستگاری مرد جوان از زن قجری و تمسخر او، صحنه‌های مربوط به برگزاری تعزیه و درنهایت صحنه شهادت مرد به دست ماموران حکومتی اشاره کرد. ثریا قاسمی در نقش مادر مرد جوان این سریال همچنین اشاره دارد: «صحنه‌ای که پسر در تعزیه کشته می‌شود، هم از نظر هنری زیبا اتفاق افتاد و هم طراحی و اجرای بجا و درستی داشت. این صحنه یکی از سکانس‌های مذهبی و غیرکلیشه‌ای بود که حسن فتحی آن را به تصویر کشید.»

۵. یوسف پیامبر (ص)

فرج‌الله سلحشور، ۱۳۸۷

این روزها «یوسف پیامبر» از شبکه آی‌فیلم درحال پخش است و همچنان تماشاگر را پای گیرنده می‌نشاند. درباره این سریال به لحاظ کارگردانی، فیلمنامه، بازیگری و… همان زمان پخش هم نقدهایی به این سریال مطرح می‌شد. امروز هم که این سریال مجددا از شبکه آی‌فیلم پخش می‌شود این مسائل همچنان به چشم می‌آید، اما «یوسف پیامبر(ع)» صحنه‌های متعددی داشت که در ذهن تماشاگر باقی ماند. ازجمله آنها می‌توان به بریدن دست زنان در دیدار یوسف (با بازی مصطفی زمانی)، ترفند زلیخا (با بازی کتایون ریاحی) برای کام گرفتن از یوسف، دیدار دوباره یوسف با یعقوب پیامبر (با بازی محمود پاک‌نیت) و چندین و چند صحنه دیگر اشاره کرد.
۶. مختارنامه

داوود میرباقری،‌ ۱۳۸۹

مختارنامه پروژه‌ای به شدت دشوار و طاقت‌فرسا بود. هم از جهت قلت روایات درباره مختار ثقفی و هم از جهت منابعی که در صحت و سقم‌شان همچنان حرف و حدیث فراوان است، اما شخصیت مختار ثقفی در ذهن شیعیان همواره ماندگار است؛ هم از جهت انتقام از مسببان واقعه کربلا و هم از جهت حمایت از ایرانیان. این شخصیت در سریال «مختارنامه» با وجوه انسانی خود به‌خوبی به تصویر کشیده شد و صحنه‌های فراوانی از خود به یادگار گذاشت. تصاویر مربوط به تیتراژ به‌درستی پرداخته شده بود و روایتی بود از مفهوم مختار که درصدد گرفتن انتقام از مسببان واقعه خونین کربلا برآمد. این تیتراژ هنوز هم در مناسبت‌های مختلف از صدا و سیمای ایران پخش می‌شود و طرفداران فراوان دارد.

درواقع آنچه بیش از پیش در سریال «مختارنامه» به چشم آمد، صحنه‌های مربوط به واقعه کربلا بود؛ تصاویری از شهادت وهب نصرانی (با بازی حامد میرباقری)، شهادت زهیر بن قین‌، صحنه بی‌رحمانه شهادت علی‌اصغر به تیر حرمله و… رضا رویگری در نقش «کیان» ایرانی در این سریال نیز به همین موضوع اشاره دارد و می‌گوید: «فکر می‌کنم در سریال آقای میرباقری همه صحنه‌های کربلا دیدنی و به یادماندنی است و تاثیرگذارترین سکانس‌های سریال هم محسوب می‌شوند، اما سکانس شهید شدن کیان برای من بسیار خاطره‌انگیز بود و آن را دوست داشتم.» البته سریال‌هایی مذهبی نیز در این دو دهه اخیر ایران ساخته شدند که یاد و خاطره چندانی از آنها در ذهن نماند. ازجمله می‌توان به سریال «مریم مقدس» ساخته شهریار بحرانی، «مردان آنجلوس» ساخته فرج‌الله سلحشور، «سرگشته» به کارگردانی محمدحسین حقیقی، «معصومیت از دست رفته» ساخته داوود میرباقری و… اشاره کرد.