ساز نی

1392-06-11

نی از سازهای بادی موسیقی ایرانی است که از گیاه نی تهیه می‌شود.

نی از ساده‌ترین و طبیعی‌ترین سازهای موسیقی بادی است که با روئیدن از زمین پیوسته در دسترس بوده و انسان با مختصر تصرفی از آن استفاده کرده است. ملل قدیمه نی را سرمشق قرار داده و از روی آن سازهای مختلف بادی ساختند و در صلح و جنگ به کار بردند.

مولفین کتابهای موسیقی قدیم طبیعی‌ترین و کاملترین آلات موسیقی را حلق انسان دانسته اند. و پس از آن سازهای بادی (آلات ذوات النفح) به ویژه نی را از جهت مشابهی که نی و حلق انسان در ایجاد نغمات دارند.

نی به سبب سادگی و سهولت اجرای صداهای و آسانی حمل و نقل و یافت شدن در طبیعت تنها سازی است که دسترسی به آن در همه جا و برای همه کس امکان‌پذیر بوده و با مختصر تصرف مورد استفاده قرار می‌‌گرفته است . وسعت صدای نی آن حدود دو اکتاو و نیم است. نایب اسدالله اصفهانی (مشهور به خداوندگار نی)این ساز را از آغل گوسفندان به دربار پادشاهان برد در ایران در بین انواع سازهای بادی ایرانی که از قدیم مورد استفاده قرار می گرفته مانند، مزمار، نرم نای، درازنای، سرنا و… تنها امروزه نی توانسته در موسیقی ایرانی و در کنار دیگر سازهای کلاسیک ایرانی مثل تار، سنتور، سه تار و کمانچه قرار بگیرد و به اصطلاح یک تنه نقش سازهای بادی را در ارکستر ایرانی ایفا کند. دلیل این موضوع را از دو دیدگاه میتوان بررسی کرد.

اول از جهت نوازندگان این ساز که توانستند خصوصیات و ویژگیهای نی را به نحو کامل و مطلوبی عرصه کنند و قابلیت آن را نشان دهند.به عبارت دیگر افرادی که به نوازندگی نی روی آوردند با ممارست بسیار تکنیکها و حالاتی که معمولا در موسیقی ایرانی اجرا میشود را به نی منتقل کردند. دوم از جهت خود ساز که به دلیل فرم صدادهی و نیز در عین سادگی، کاملتر بودن آن نسبت به دیگر سازهای بادی ایران، توانست تمام آهنگها و نغمه های موسیقی ردیف دستگاهی ایرانی را به خوبی اجرا کند واینکه صدایی که از نی خارج میشود از لحاظ رنگ صدایی به خوبی با دیگر سازهای کلاسیک ایرانی ترکیب شد.

از قدیم نی را طبق الگوهای مختلفی می ساخته اند؛ یعنی از لحاظ طول، تعداد سوراخ و تعداد بندها، انواع گوناگونی، نی وجود دارد. به عبارت دیگر نی گاهی بلند یا کوتاه ساخته میشود و نیز برخی از انواع نی دارای 6 یا 7 سوراخ و گاهی داری 9 سوراخ میباشد. از میان انواع نی، نی هفت بند، امروزه پرکاربردترین ساز بادی در ایران میباشد. نی هفت بند دارای 6 گره، 6 سوراخ و 7 بند میباشد، که 5 سوراخ آن در جلوی ساز و یکی نیز در پشت ساز قرار دارد.توضیح آنکه سوراخ ششم به این علت در پشت نی قرار دارد که بتوان با انگشت شست آن را به راحتی مهار کرد. از لحاظ اندازه هم این ساز به صورتهای مختلفی، طبق الگوهایی که به مرور زمان به وسیله نوازندگان کشف شده، ساخته می شود .

نوازندگی به شیوه لبی تعداد این الگوها 13 عدد میباشد که از الگوی DOکوک یعنی بلندترین نی شروع و به صورت فواصل کروماتیک تا اکتاو بعد یعنی نی DOکوک کوچک که کوتاه ترین نی است،ساخته میشود.البته این بدان معنا نیست که نی هایی بلندتر یا کوتاهتر از فواصل فوق نتوان ساخت.

تنوع طولی نی به دلیل عدم امکان کوک کردن است؛ به همین جهت نی را در اندازه های مختلفی می سازند که این خلا برطرف شود. در واقع کوتاهی و بلندی نی مانند شل کردن و سفت کردن سیم سازهای زهی و مضرابی است، یعنی هر چقدر نی بلندتر باشد، صدای بم تری تولید و هر چه کوتاهتر شود صدای زیرتری تولید می کند.

تولید صدا از نی به دو گونه متفاوت است. حالت اول به اصطلاح فرم ” لبی” نام دارد که نوازنده در این روش نی را به صورت مایل روی لبهای خود قرار داده و با ایجاد یک باریکه هوایی بوسیله روزنه بین دو لب و برخورد این باریکه به تیغه سر نی، صدا تولید میکند. پهنای تیغه سرنی در این حالت هر چقدر دارای ضخامت کمتری باشد، صدای تولید شده از نی، شفافتر خواهد بود.

این شیوه نوازندگی بیشتر در ایلات و عشایر و بین چوپانان و به اصطلاح محلی ها رواج دارد. معمولا صدایی که بدین صورت توسط این قشر نوازندگان از نی تولید میشود، صدایی است نسبتا بلندتر از حالت طبیعی و همراه با ناخالصی. در موسیقی ردیف دستگاهی و کلاسیک ما نیز در ارکسترهای ایرانی این روش صدادهی، چندان معمول نبوده و نمیباشد.

نوازندگی به شیوه دندانی حالت دوم به اصطلاح فرم “دندانی” نام دارد که همان تیغه سر نی در این روش به جای قرار گرفتن در روی لب، بین دو دندان پیشین نوازنده قرار میگیرد. باریکه هوایی را در این حالت به جای روزنه بین دولب،فاصله بین سقف دهان و زبان تولید میکند. این روش نسبت به روش اول از قدمت کمتری برخوردار است و احتمالا در اصفهان، نی نوازی به صورت دندانی ابداع و ترویج شده. زیرا تا آنجا که تاریخ نشان میدهد، اولین نوازنده های نی به سبک دندانی در اصفهان بوده اند مثل سلیمان اصفهانی، ابراهیم آقاباشی، نایب اسدالله اصفهانی، و استاد حسن کسائی که این نوع نوازندگی را به اوج تکامل خود (تا به امروز) رسانده اند.

نوازندگی با هر یک از این دو شیوه نسبت به یکدیگر معایب و محاسن خاص خود را دارد. هر چند شیوه دندانی روش متداول در بین نوازندگان حرفه ای نی است. ولی این موضوع را نباید دلیل بر نفی محاسن شیوه لبی در نوازندگی دانست

استادان نی

استاد حسین عمومی {طراحی و ساخت نی کلید دار} استادحسن کسایی، حسن ناهید، محمد موسوی ،جمشید عندلیبی ،محمد کیانی نژاد محمدعلی حدادیان ،حسین یاوری، عبدالنقی افشارنیا بشنو از نی چون حکایت می کند از جدایی ها شکایت می کند{مولانا جلال الدین محمد بلخی} نی نوازی یک راه بیان احساسات به شکل نغمه های عرفانی می باشد.نی از محدود سازهای عرفانی و کهن این مرز و بوم می باشد که تا امروز به شکل های مختلف تک نوازی و گروه نوازی از آن به شدت استفاده می شود که امروزه با این همه سادگی زاتی جزء سازهای بنیادی و اصلی یک ارکستر به حساب می آید.

یک نوازنده احساس – درد-غم و شادی خود را می تواند به خوبی با نی درمیان بگذارد سازی که از نظر من متعلق به جهان مادی نیست و این را نوازندگان نی بخوبی میدانند که نی سازی است در عین سادگی می تواند دل ها را به هم پیوند دهد غم و شادی ها را با عرفان و عشق و محبت درآمیزد. نی سازی است که وقتی در سالن های کوچک و بزرگ کشورهای شرقی و غربی نواخته می شود می توانند هر شخص و شخصیتی را تحت تاثیر عرفان زاتی و وجودی خود در آورد. نی بهترین انتخاب بیان معنویات مثنوی مولانا می باشد.

نی قدیمی ترین ساز بادی ایران است که در ایران از نوع های مختلف آن استفاده می شود.از ساز های بادی متداول ایران می توان به

کرنا (کرنای خراسانی و فارس) – سرنا (کوتاه , متوسط و بلند) – نی انبان – بالابان و شمشال نام برد که همگی از خانواده ی نی می باشند.

اما نوعی از نی که کاملترین این گونه ها می باشد و در موسیقی سنتی ایران به ثبت رسیده و برای آن نت نوشته شده و همچنین از نظر جهانی بعنوان نی ایرانی معرفی و ثبت شده نی هفت بند می باشد که از نظر حس و قدرت و وسعت صدا در تمامی ساز های بادی همنوع خود بی نظیر است.

در موسیقی ایرانی هرگاه اسمی از نی برده می شود منظور همان نی هفت بند است.

از سختی های یادگیری نی نوازی درآوردن صدای نی و رسیدن به یک صدای صاف و مطلوب است که سال ها نیاز به تمرین مکرر دارد.

نی دارای 6 سوراخ می باشد که 5 تای آن جلو و یکی در پشت نی می باشد.

همانطور که میدانید در موسیقی ما هفت صدا یا نت داریم که شامل (دو- ر- می – فا – سل – لا – سی ) می باشد که بسته به وسعت صدای ساز های مختلف این هفت نت تکرار می شوند و در امتداد یکدیگر قرار می گیرند.

می توان گفت که نی یک ساز ساده یا یک ساز پیچیده است. از نظر ساختمان دارای ساختار بسیار ساده همراه با پیچیدگی خاصی است . نی بطور کلی دارای 6 نوع صدا است که نوازندگان از سه صدای معروف آن بشدت استفاده می کنند.

که این 6 نوع صدا در دو گروه صدای بم و زیر جای دارند:

صدای بم آن شامل : بم (زنبوری) – بم نرم (شبیه قره نی یا کلارینت ) – و بم ترکیبی (ترکیبی از بم و اوج به شکل همزمان که در موسیقی محلی کاربرد دارد)

صدای زیر آن شامل : اوج – غیث – پس غیث (ذیل)

که از صداهای بم (زنبوری) – اوج و غیث استفاده فراوانی می شود.

از بم ترکیبی معمولا در موسیقی سنتی استفاده نمی شود اما نوازندگانی در کارهای تکنوازی ( نه گروه نوازی) مانند استاد محمد موسوی از این صدا استفاده کرده است.

وسعت صدای نی بیش از دو و نیم اکتاو معادل (19 نت) است که اگر بخواهیم به شکل صدای پیوسته اجرا کنیم از نت دو درصدای بم نرم شروع می شود و در نت سل در صدای ذیل ( یا همان پس غیث) به پایان میرسد.

صدای بم (یا همان بم زنبوری) نیز از نت “دو” آغاز و در “لا “ختم می شوند. اما نوازندگان حرفه ای می توانند با همان سوراخ نت لا صدای سی را نیز تولید کنند.

نی قادر به تولید کلیه پرده ها -نیم پرده و ربع پرده ها می باشند.

قبلا برای نی نت خاصی نوشته نشده بود و استادان نی آن را از طریق کتاب و نت های ساز ویولن به هنر جویان آموزش می دادند که (هنوز هم استفاده می شوند) در این حالت دست بسته ی نی نت “ر” می شود. اما اخیرا برای نی نت جداگانه ای نوشته شده که دست بسته نت “دو” فرض شده است و ما هم بر همین روال پیش خواهیم رفت.

1- صدای بم نی : از نت دو شروع (دست بسته) و نت لا پایان ( دست باز).

2- صدای اوج نی : دقیقا معادل صدای بم با این تفاوت که یک اکتاو (هشتم درست) با صدای بم اختلاف دارد.

3- صدای غیث : از نت “سل” شروع (دست بسته) و به نت “می” (دست باز) ختم می شود.

نت های سل و لا در صدای اوج و غیث هردو یکی هستند که امکان اجرای تحریر و تکیه روی این نت ها را فراهم می کند.

4- صدای پس غیث (صدای پنجم یا ذیل): از نت دو ( دست بسته) شروع و تا سل ادامه می یابد.

معمولا امکان اجرای صدای پس غیث به شکل دست باز وجود ندارد و حتی در نی های کوتاه نیز نوازندگان قادر به اجرای نت سل در صدای پس غیث به طور واضع نمی باشند . نت های دو – ر – ومی در صدای غیث و پس غیث یکی هستند و نوازندگان در صورتی به صدای پس غیث رجوع می کنند که بخواهند نت “فا” (یا احیانا سل) را اجرا کنند. معمولا نوازندگان غیر حرفه ای در هنگام اجرا ریسک رفتن به صدای پس غیث را نمی کنند و از معادل آن در صدای اوج استفاده میکنند .

صدای پس غیث دقیقا یک اکتاو از صدای اوج زیرتر است.

در گروه نوازی ,نوازنده باید کوک های مختلفی (اندازه های مختلف ) از ساز نی را در اختیار داشته باشد تا بتواند در شرایط گروه , نی مناسب را انتخاب کند.

با توجه به گام کروماتیک می توانیم 13 کوک مختلف نی داشته باشیم که شامل نی های (به ترتیب از نی بلند به کوتاه) :

دو- دو دیز- ر- می بمل – می – فا – فا دیز – سل – سل دیز – لا – سی بمل – سی – دو(کوتاه)

در نی های بالا نی “سل” دقیقا معادل دیاپازون است و وقتی می گوییم دست بسته نی نت “دو” می دهد منظور ما همان نی دیاپازون است. با این وجود برای مثال دست بسته یک نی لا کوک صدای “ر” می دهد و الی آخر…

نی دو بلند دقیقا یک اکتاو از نی دو کوتاه بم تر است. یعنی صداهای اوج در نی دو کوتاه و پس غیث در نی دو بلند دقیقا یکی است.

وقتی برای مثال می گوییم نی “ر” کوک مفهوم بدین شکل است که این نی می توانند نت های “ر” همه ی کوک ها را اجرا کند.برای مثال نت “ر” در نی دو کوک معادل نت “دو” در نی “ر” کوک است .نت “ر” در نی “فا” کوک معادل نت “فا” نی “ر” کوک و الی … می باشد.

با هرکدام از نی ها می توان یک دستگاه را از 13 جایگاه اجرا کرد. اما این کار بسیار مشکل است و معمولا با یک نی یک دستگاه را از دو یا سه جایگاه اجرا می کنند.

برای مثال می توان ماهور دو و ماهر فا را با نی سل کوک به راحتی اجرا کرد.جهت اجرای ماهور “ر” از نی لا کوک استفاده می کنیم.

می توان با نی سل کوک ماهور سل را اجرا کرد اما این کار با نی لا کوک راحتتر است.

این بحث را ادامه نمی دهم انشالاه در مقالات بعدی بشکل تخصصی به موضوع می پردازیم.

نی نوازی دارای سبک و مکتب های گوناگونی است که تفاوت عمده ای با یکدیگر دارند.از مکاتب مختلف می توان مکتب اصفهان , تهران و تبریز نام برد.

از نی نوازان نسل پیش می توان نایب اسدالله را نام برد و همچنین شاگردش مهدی نوایی .

از نی نوازان عصر حاظر نیز می توان استاد حسن کسایی را نام برد که کمک ویژه ای به موسیقی ایرانی کردند.در واقع از استاد کسایی نی قدرت تازه ای به خود گرفت و حرفی برای گفتن داشت که الآن پیشرفته ترین اتود هایی که برای ویلن یا سنگین ترین تحریر های آوازی و سازی و ریز ها در نی قابل اجرا است و روز به روز قدرت نهفته در این ساز شکوفا می شود و الآن به جرئت می توان گفت که نی قابلیت اجرا هر نغمه ای که در ذهن بشریت تصور شود را داراست چه در تک نوازی – دو یا سه نوازی و یا گروه نوازی یا اکستر های بزرگ نظیر ارکستر سمفونیک .

از استادان و نوازندگان حال حاظر می توان به حسن ناهید – محمدعلی کیانی نژاد – محمد موسوی – جمشید عندلیبی – عبدلنقی افشارنیا – بهزاد فروهری و … نام برد.

کتاب ها و اثرات متعددی برای یادگیری فنون و رموز نی نوازی موجود می باشند از جمله :

1- آموزش نی – جلد اول و جلد دوم (ردیف مقدماتی) نوشته عبدالنقی افشارنیا

2- مشق نی مسعود جاهد

3- ردیف های استاد ابوالحسن صبا تدوین عبدالنقی افشارنیا

4- شیوه نی نوازی نوشته محمد علی کیانی نژاد

5- ردیف آوازی عبداله دوامی ویژه نی نوازان تدوین محمد علی کیانی نژاد

6- فریاد کویر اثر حسن کیانی نژاد

از دیگر اثرات مفید جهت یادگیری نی می توان از اثار زیر نام برد:

1- ردیف آوازی محمود کریمی

2- دستور مقدماتی ویولن اثر روح اله خالقی (چهار جلدی)

3- 18 قطعه پیش درآمد