صنایع دستی استان یزد

کاشی‌سازی عبارت از به‌کارگیری کاشی‌های زیبا و گوناگون سنتی در معماری بناها است. این هنر در استان یزد قدمتی هفتصد ساله دارد. هنرمندان ابتدا اشکال دلخواه کاشی را تهیه و سپس روی آن‌ها را نقاشی می‌کنند و بعد آن‌ها را لعاب داده و پخت می‌کنند.
انواع کاشی این استان عبارتند از: کاشی یزدی، کاشی کمک، کاشی شبکه، کاشی شش گوش، کاشی حاشیه، کاشی اکمند، کاشی هفت رنگ و کاشی جوک

این دست بافته زیبا، خاص مناطق حاشیه کویری است. این فرش با نوع زندگی مردم منطقه تطابق دارد و بخشی از اعتقادات مذهبی، تاریخ، معماری، طبیعت و گویش مردم این نواحی نیز، بر تار و پود آن نقش بسته است. زیلو بافی در شهر میبد سابقه‌ای دیرینه دارد. برخی سابقه زیلوبافی در شهر میبد را به قرن هشتم هـ . ق و دوره مظفریان نسبت می‌دهند. قدیمی‌ترین و در عین حال نفیس‌ترین زیلوهای میبد، به قرن دوازدهم هـ .ق تعلق دارد و بر روی آن بیست و چهار سجاده طراحی شده است. در مجموع رنگ‌های آن با اندکی اختلاف، یکسان و چشم نواز است. در حاشیه این زیلو، نام واقف و تاریخ 1188 هـ . ق نقش شده است.
سه تخته زیلو در مسجد جامع «هفتادر» در عقدا وجود دارد که در نوع خود بی‌نظیر است. دو تخته آن بافته «حاجی باقر میبدی» درسال های 1070 و 1083 هـ .ق است و زیلوی فرسوده دیگر، مربوط به سال 1023 هـ . ق است.
از دیگر زیلوهای تاریخی میبد می‌توان به زیلوی آویخته مسجد «امیرچقماق» (مربوط به سال 1279 هـ . ق) و زیلوهای کهنه مسجد «رکن آباد» میبد اشاره کرد.
نقش‌های زیلو در میبد به سه نوع تقسیم می‌شوند: پنج‌تایی (مجی)، هفت‌تایی و سیزده‌تایی.
پنج‌تایی شامل: چشم بلبلی، پُرگ و مهرگ.
هفت‌تایی شامل: بافتوگ، پرت توره (رد شغال)، زلف، مفرش حلقه، زنجیر وگ، تالوگ، رکن‌الدینی، چارکلگ، سروگ خزن قفلی، چشم بلبلی.
سیزده‌تایی شامل: گره، بندرومی، کلی، گچ کند، تالوگ، سرو، سینه ریز، کمری و پرت گرگ (رد گرگ).
استادان این صنعت از قرن دوازدهم هـ‌. ق تا به حال عبارتند از: استاد «علی بیک میبدی»  و «عبدالوکیل میبدی» و از استادان معاصر «حاجی بمان اکبر حقیری»، «بمانعلی امامی»، «محمدحسن غنی پور» و مرحوم «حبیب باغستانی»

عمده ترین صنعت دستی استان یزد، صنعت فرش‌بافی است. این صنعت تقریباً در تمام شهرها و روستاهای آن رواج دارد. قالی‌های دست بافت یزدی در اندازه‌های 4*3 ، 5/2*5/3 ، 3*2 ، 5/2*5/2 ، و 1*1 تولید می شود. نقشه‌های اصیل فرش یزد به نام‌های «هراتی»، «گل و ماهی»، «سردار جنگل» و «کرمانی» است. 75% از فرش‌های این استان با خامه پشم و 25% از خامه کرک بافته می‌شود. صنایع تولید رنگ، خامه و رنگرزی از جمله صنایع جنبی است که مکمل صنعت فرش‌بافی این استان است

از مهم‌ترین صنایع دستی یزد، شعربافی و محصولات مختلف این صنعت است. شعربافی در ابتدا توسط زنان انجام می‌شد، اما رفته رفته این هنر به یک کار کارگاهی و مردانه تبدیل شد. تا چند سال پیش صدای کار دستگاه‌های شعربافی در بیشتر کوچه‌های یزد شنیده می‌شد.
کارهای شعربافی متنوع و دست بافته‌های آن عبارتند از: ترمه، زری‌بافی، شمد، دستمال، مخمل، دارایی، چادرشب، قناویز و دندانی

ترمه‌بافی در استان یزد سابقه‌ای بیش از دویست و پنجاه سال دارد و همواره جزء سوغات مهم این شهر و یکی از اقلام صادراتی آن بوده است. ترمه پارچه‌ای است در نهایت زیبایی که تار آن از ابریشم طبیعی و پودش از ابریشم نخ، پشم و کرک الوان است. در گذشته ترمه را با دست می‌بافتند، از این رو به آن «انگشت باف» نیز می‌گفتند. اما در حال حاضر تولید آن نیمه دستی است.
انواع ترمه عبارتند از: شال چارقدی، شال بندی، شال راه راه، شال محرمات، شال اتابکی، شال کشمیری، شال رضایی، شال امیری و شال یزدی.
معروف‌ترین نقش‌های ترمه عبارتند از: طرح جام، بته کشمیری، بته اژدری، رضا ترکی، گلزار، قاب قرآن، خجسته، تاجی و نقوش جدید.

 زری‌بافی از بافته‌های قدیمی است که قدمت آن به دوره ساسانیان می‌رسد. در گذشته مراکز عمده تولید آن شهرهای اصفهان، ابیانه، یزد و کاشان بود

نوعی پارچه ابریشمی است که به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می‌شود. شمد اغلب دارای نقش‌های ساده و چهارخانه است

دستمال ‌بافی در کارگاه‌های کوچک صورت می‌گیرد. دستمال یزدی در ابعاد و طرح‌های متنوع در تمام نقاط کشور خریدار دارد. معروف‌ترین طرح‌های دستمال یزدی عبارتند از: عشایری، ابریشمی، مرسریزه. در حال حاضر، ماده اولیه این بافته‌ها ابریشم مصنوعی (ویسکوز) است

تولید این پارچه به طور دست‌بافت در یزد انجام می‌شود. در بافت مخمل یزدی از ابریشم استفاده می‌کنند.

دارایی از بافته‌های زیبا و ویژه یزد است. برای تهیه دارایی، نخ‌های تار را قبل از بافت به روش‌های خاصی رنگ می‌کنند، به‌طوری که پس از بافت، نقش‌های متنوعی در آن پیاده می‌شود. ماده خام دارایی قبلاً ابریشم خالص بود و اکنون ابریشم مصنوعی است.

در یزد و اردکان دو نوع چادرشب بافته می‌شود. گونه نخست، نازک و نقش‌دار است و به چادرشب رختخواب‌پیچ معروف است. گونه دوم، ضخیم‌تر بوده و برای حمل علوفه و فرآورده‌های کشاورزی به کار می‌رود و به آن چادرشب بیابانی می‌گویند

قناویز از پارچه‌هایی است که با ابریشم بافته می‌شد و امروزه به فراموشی سپرده شده است

 دندانی یا گل‌خورد پارچه‌ای است که بافت آن ساده به نظر می‌رسد، اما زحمت بسیار دارد. این پارچه به پارچه جامه زرتشتیان شهرت دارد

بافتنی و سرگرمی زنان روستایی هنگام فراغت از کار است. زنان با استفاده از نخ پنبه‌ای و سوزن گیوه می‌بافند. در مناطقی مانند تفت، مهریز، خونزا، نیر، بهاباد هنوز گیوه‌بافی ادامه دارد. پس از آن که بافت رویه گیوه توسط زنان به اتمام رسید، مردان کار دوخت آن را انجام می‌دهند ـ به این عمل تخت‌کشی می‌گویند. در گذشته تخت گیوه را از چرم و لته (پارچه‌های سرقیچی) درست می‌کردند؛ اما در سال‌های اخیر از تخت لاستیکی استفاده می‌کنند

حصیربافی یا بافت بوریا که با استفاده از الیاف درخت خرما است، در مناطق مختلف استان یزد چون بافق، طبس، بهاباد، مبارکه و روستای «زدین» اردکان رواج دارد. مهم‌ترین مراکز تولید این صنعت در مناطق طبس و بافق متمرکز است. انواع تولیدات حصیری عبارتند از: انواع کلاه، بادبزن، جارو، سبد و پادری

لبافی یا خورجین‌بافی از دیرباز در شهرهای اشکذر و اردکان رواج دارد. خورجین بیشتر مورد استفاده روستاییان است. ماده اولیه خورجین، نخ پنبه است که آن را مانند زیلو بر دارهای عمودی می‌بافند و نسبت به زیلو نقش کمتری دارد.

 پارچه نخی یا پنبه‌ای ضخیمی است که به صورت راه‌ راه در رنگ‌های سیاه و سفید و یا آبی و سفید بافته می‌شود

پارچه چهارگوش پنبه‌ای است که توسط زنان روستا بافته و رنگرزی می‌شود. از این بافته برای سفره خمیری یا موارد دیگر استفاده می‌کنند.