صنايع دستی استان يزد

كاشي‌سازي عبارت از به‌كارگيري كاشي‌هاي زيبا و گوناگون سنتي در معماري بناها است. اين هنر در استان يزد قدمتي هفتصد ساله دارد. هنرمندان ابتدا اشكال دلخواه كاشي را تهيه و سپس روي آن‌ها را نقاشي مي‌كنند و بعد آن‌ها را لعاب داده و پخت مي‌كنند.
انواع كاشي اين استان عبارتند از: كاشي يزدي، كاشي كمك، كاشي شبكه، كاشي شش گوش، كاشي حاشيه، كاشي اكمند، كاشي هفت رنگ و كاشي جوك

اين دست بافتة زيبا، خاص مناطق حاشيه كويري است. اين فرش با نوع زندگي مردم منطقه تطابق دارد و بخشي از اعتقادات مذهبي، تاريخ، معماري، طبيعت و گويش مردم اين نواحي نيز، بر تار و پود آن نقش بسته است. زيلو بافي در شهر ميبد سابقه‌اي ديرينه دارد. برخي سابقه زيلوبافي در شهر ميبد را به قرن هشتم هـ . ق و دوره مظفريان نسبت مي‌دهند. قديمي‌ترين و در عين حال نفيس‌ترين زيلوهاي ميبد، به قرن دوازدهم هـ .ق تعلق دارد و بر روي آن بيست و چهار سجاده طراحي شده است. در مجموع رنگ‌هاي آن با اندكي اختلاف، يكسان و چشم نواز است. در حاشيه اين زيلو، نام واقف و تاريخ 1188 هـ . ق نقش شده است.
سه تخته زيلو در مسجد جامع «هفتادر» در عقدا وجود دارد كه در نوع خود بي‌نظير است. دو تخته آن بافتة «حاجي باقر ميبدي» درسال هاي 1070 و 1083 هـ .ق است و زيلوي فرسوده ديگر، مربوط به سال 1023 هـ . ق است.
از ديگر زيلوهاي تاريخي ميبد مي‌توان به زيلوي آويخته مسجد «اميرچقماق» (مربوط به سال 1279 هـ . ق) و زيلوهاي كهنه مسجد «ركن آباد» ميبد اشاره كرد.
نقش‌هاي زيلو در ميبد به سه نوع تقسيم مي‌شوند: پنج‌تايي (مجي)، هفت‌تايي و سيزده‌تايي.
پنج‌تايي شامل: چشم بلبلي، پُرگ و مهرگ.
هفت‌تايي شامل: بافتوگ، پرت توره (رد شغال)، زلف، مفرش حلقه، زنجير وگ، تالوگ، ركن‌الديني، چاركلگ، سروگ خزن قفلي، چشم بلبلي.
سيزده‌تايي شامل: گره، بندرومي، كلي، گچ كند، تالوگ، سرو، سينه ريز، كمري و پرت گرگ (رد گرگ).
استادان اين صنعت از قرن دوازدهم هـ‌. ق تا به حال عبارتند از: استاد «علي بيك ميبدي»  و «عبدالوكيل ميبدي» و از استادان معاصر «حاجي بمان اكبر حقيري»، «بمانعلي امامي»، «محمدحسن غني پور» و مرحوم «حبيب باغستاني»

عمده ترين صنعت دستي استان يزد، صنعت فرش‌بافي است. اين صنعت تقريباً در تمام شهرها و روستاهاي آن رواج دارد. قالي‌هاي دست بافت يزدي در اندازه‌هاي 4*3 ، 5/2*5/3 ، 3*2 ، 5/2*5/2 ، و 1*1 توليد مي شود. نقشه‌هاي اصيل فرش يزد به نام‌هاي «هراتي»، «گل و ماهي»، «سردار جنگل» و «كرماني» است. 75% از فرش‌هاي اين استان با خامه پشم و 25% از خامه كرك بافته مي‌شود. صنايع توليد رنگ، خامه و رنگرزي از جمله صنايع جنبي است كه مكمل صنعت فرش‌بافي اين استان است

از مهم‌ترين صنايع دستي يزد، شعربافي و محصولات مختلف اين صنعت است. شعربافي در ابتدا توسط زنان انجام مي‌شد، اما رفته رفته اين هنر به يك كار كارگاهي و مردانه تبديل شد. تا چند سال پيش صداي كار دستگاه‌هاي شعربافي در بيشتر كوچه‌هاي يزد شنيده مي‌شد.
كارهاي شعربافي متنوع و دست بافته‌هاي آن عبارتند از: ترمه، زري‌بافي، شمد، دستمال، مخمل، دارايي، چادرشب، قناويز و دنداني

ترمه‌بافي در استان يزد سابقه‌اي بيش از دويست و پنجاه سال دارد و همواره جزء سوغات مهم اين شهر و يكي از اقلام صادراتي آن بوده است. ترمه پارچه‌اي است در نهايت زيبايي كه تار آن از ابريشم طبيعي و پودش از ابريشم نخ، پشم و كرك الوان است. در گذشته ترمه را با دست مي‌بافتند، از اين رو به آن «انگشت باف» نيز مي‌گفتند. اما در حال حاضر توليد آن نيمه دستي است.
انواع ترمه عبارتند از: شال چارقدي، شال بندي، شال راه راه، شال محرمات، شال اتابكي، شال كشميري، شال رضايي، شال اميري و شال يزدي.
معروف‌ترين نقش‌هاي ترمه عبارتند از: طرح جام، بته كشميري، بته اژدري، رضا تركي، گلزار، قاب قرآن، خجسته، تاجي و نقوش جديد.

 زري‌بافي از بافته‌هاي قديمي است كه قدمت آن به دوره ساسانيان مي‌رسد. در گذشته مراكز عمده توليد آن شهرهاي اصفهان، ابيانه، يزد و كاشان بود

نوعي پارچه ابريشمي است كه به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده مي‌شود. شمد اغلب داراي نقش‌هاي ساده و چهارخانه است

دستمال ‌بافي در كارگاه‌هاي كوچك صورت مي‌گيرد. دستمال يزدي در ابعاد و طرح‌هاي متنوع در تمام نقاط كشور خريدار دارد. معروف‌ترين طرح‌هاي دستمال يزدي عبارتند از: عشايري، ابريشمي، مرسريزه. در حال حاضر، ماده اوليه اين بافته‌ها ابريشم مصنوعي (ويسكوز) است

توليد اين پارچه به طور دست‌بافت در يزد انجام مي‌شود. در بافت مخمل يزدي از ابريشم استفاده مي‌كنند.

دارايي از بافته‌هاي زيبا و ويژة يزد است. براي تهية دارايي، نخ‌هاي تار را قبل از بافت به روش‌هاي خاصي رنگ مي‌كنند، به‌طوري كه پس از بافت، نقش‌هاي متنوعي در آن پياده مي‌شود. ماده خام دارايي قبلاً ابريشم خالص بود و اكنون ابريشم مصنوعي است.

در يزد و اردكان دو نوع چادرشب بافته مي‌شود. گونة نخست، نازك و نقش‌دار است و به چادرشب رختخواب‌پيچ معروف است. گونة دوم، ضخيم‌تر بوده و براي حمل علوفه و فرآورده‌هاي كشاورزي به كار مي‌رود و به آن چادرشب بياباني مي‌گويند

قناويز از پارچه‌هايي است كه با ابريشم بافته مي‌شد و امروزه به فراموشي سپرده شده است

 دنداني يا گل‌خورد پارچه‌اي است كه بافت آن ساده به نظر مي‌رسد، اما زحمت بسيار دارد. اين پارچه به پارچة جامة زرتشتيان شهرت دارد

بافتني و سرگرمي زنان روستايي هنگام فراغت از كار است. زنان با استفاده از نخ پنبه‌اي و سوزن گيوه مي‌بافند. در مناطقي مانند تفت، مهريز، خونزا، نير، بهاباد هنوز گيوه‌بافي ادامه دارد. پس از آن كه بافت رويه گيوه توسط زنان به اتمام رسيد، مردان كار دوخت آن را انجام مي‌دهند ـ به اين عمل تخت‌كشي مي‌گويند. در گذشته تخت گيوه را از چرم و لته (پارچه‌هاي سرقيچي) درست مي‌كردند؛ اما در سال‌هاي اخير از تخت لاستيكي استفاده مي‌كنند

حصيربافي يا بافت بوريا كه با استفاده از الياف درخت خرما است، در مناطق مختلف استان يزد چون بافق، طبس، بهاباد، مباركه و روستاي «زدين» اردكان رواج دارد. مهم‌ترين مراكز توليد اين صنعت در مناطق طبس و بافق متمركز است. انواع توليدات حصيري عبارتند از: انواع كلاه، بادبزن، جارو، سبد و پادري

لبافي يا خورجين‌بافي از ديرباز در شهرهاي اشكذر و اردكان رواج دارد. خورجين بيشتر مورد استفاده روستاييان است. مادة اولية خورجين، نخ پنبه است كه آن را مانند زيلو بر دارهاي عمودي مي‌بافند و نسبت به زيلو نقش كمتري دارد.

 پارچه نخي يا پنبه‌اي ضخيمي است كه به صورت راه‌ راه در رنگ‌هاي سياه و سفيد و يا آبي و سفيد بافته مي‌شود

پارچه چهارگوش پنبه‌اي است كه توسط زنان روستا بافته و رنگرزي مي‌شود. از اين بافته براي سفرة خميري يا موارد ديگر استفاده مي‌كنند.