زندگی با تارزان کوچولو

ماهنامه همشهری تندرستی – دکتر جمشید بیگدلی، روان شناس: درست وقتی خسته از تمیز کردن خانه، یک فنجان چای می ریزید و روی مبل می نشینید، صدایی از توی آشپزخانه می آید و خستگی را در تنتان ماندگار می کند. این بار کنجکاوی کودکی که نمی داند چطور بندبند تنتان بعد از ساعت ها تمیز کردن خانه در می کند، به شکستن ظرف گران قیمت و محبوبتان منجر شده و دیگر توانی برای عمل کردن به توصیه روان شناسانی که می گویند باید بی هیچ قید و شرطی به فرزندتان محبت کنید، برایتان باقی نمانده است.

شاید در این لحظه، مهر خرابکار، لجباز و بی ملاحظه را روی کودکی که حتی نمی تواند دلیل عصبانیتتان را درک کند بچسبانید، اما اگر یک لیوان آب خنک بنوشید و کمی از این حال فاصله بگیرید، می فهمید که تنبیه هایی که برای سر به راه کردن فرزند کنجکاوتان امتحان می کنید، به جای حل کردن مسئله، تنها دردسری تازه را به مشکلاتتان اضافه می کنند.

نمی داند از چه عصبانی هستید

مادری که ساعت ها برای تمیزکردن خانه وقت گذاشته، طبیعی است که با شکستن کاسه ای که کودکش آن را به زمین پرتاب کرده، خشمگین شود؛ این مادر ممکن است برچسب شیطنت یا لجباری را بر رفتار کودکش بچسباند. روی دیگر این سکه کودکی است که بی خبر از همه جا با خشم مادر مواجه می شود و نمی داند به خاطر چه چیز تنبیه می شود.

 کودک تنها در پی کشف محیط و استفاده از حواسش بوده و گرچه خشم مادر را درک می کند، اما نمی تواند دلیلی منطقی برای آن پیدا کند. تا قبل از سه سالگی، رفتارهای بچه ها حتی اگر به خرابکاری منجر شوند، حاصل لجبازی و تلاش برای آسیب زدن به افراد و وسایل نیستند و به همین دلیل است که بچه ها، وقتی کاملا از سر تصادف به کسی یا چیزی آسیب می زنند، انتظار ندارند کسی تنبیه شان کند.

واقعیت این است که بچه ها تا سه سالگی، مشغول وارسی محیط اطرافشان هستند و با کنجکاوی همه جا را کند و کاو می کنند. قصد بچه ها از برهم زدن نظم خانه لجبازی و خرابکاری نیست، بلکه تنها در پی کسب اطلاعات تازه و تطبیق دادن و افزودن آن اطلاعات به طرح واره های قبلی ذهنشان هستند. جملاتی مثل خرابکاری، لجبازی و مقاومت را به هیچ وجه نمی توان معرف این رفتارهای بچه ها دانست.

کوپن هایتان را نسوزانید

«نه» گفتن مداوم به بچه، مقاومت او را بیشتر می کند و نباید از یاد ببرید که شما در طول روز تنها چند کوپن «نه» در اختیار دارید و نباید بیش از اندازه از این واژه استفاده کنید. اگر شما کودکی کنجکاو دارید که مدام سراغ ظرف های شکستنی تان می رود، به جای نه گفتن به او و سرزنش کردنش، راهی برای منحرف کردن توچهش پیدا کنید. شما می توانید قبل از رسیدن او به کابینت، یک توپ جلوی پایش بیندازید تا سرگرم بازی کردن با آن شود، می توانید مسیر ورودش به مناطق ممنوعه را را مسدود کنید یا وقتی دوان دوان به سمت ظرف های توی ماشین ماشین ظرف شویی می رود، با خنده دنبالش کنید، در آغوشش بگیرید و با بازی کردن- نه با اخم و تهدید- او را از انجام کاری که قصدش را داشته منصرف کنید.

صورت مسئله را پاک کنید

به جای اینکه به فکر تنبیه کودکتان بعد از انجام رفتارش باشید، راهی برای منصرف کردنش از انجام رفتار منفی پیدا کنید. حتی اگر بارها به کودک زیر سه سالتان بگویید حق ندارد به کتاب های شما دست بزند، نمی توانید مطمئن باشید که هیچ وقت سراغ کتاب های شما نمی رود. گفتن و بیان مستقیم، کنجکاوی کودکتان را بیشتر کرده و میل او به تکرار رفتار را هم بیشتر می کند. درواقع هرچه برخورد شما با اشتباهات فرزند زیر سه سالتان مستقیم تر باشد، نافرمانی های او هم بیشتر می شود.

وقت آموزش است

وقتی کودکتان سه سالگی را پشت سر می گذارد، تاثیر آموزش هایتان بیشتر می شود. بعد از این سن، شما می توانید به جای پرت کردن حواس کودکتان، او را با رفتار درست و نادرست و پیامدهای اعمالش آشنا کنید؛ اما در این دوره هم نباید فراموش کنید که تاثیر آموزش غیرمستقیم به مراتب بیشتر از آموزش مستقیم است. شاید اگر صدها بار به کودکتان بگوبید قبل از آمدن به اتاق شما در بزند، باز هم شاهد سرزده آمدنش به اتاقتان باشید؛ اما اگر سراغ آموزش غیرمستقیم بروید، خیلی زودتر به هدفتان می رسید.

اگر شما و همسرتان هر بار که به سمت اتاق کودکتان می روید، قبل از ورود چند ضربه روی در بکوبید و از او برای رفتن به اتاقش اجازه بگیرید، بعد از شش ماه تکرار کردن این رفتار شاهد درونی شدن این رفتار در کودکتان می شوید. به خاطر داشته باشید کودک شما مرزهای درست و نادرست را نه با کمک جملاتی که به زبان می آورید، بلکه در جریان مشاهده رفتارهای شما می شناسد.

مرزها را مشخص کنید

وقتی کودکتان وارد مدرسه و اجتماع می شود، خیلی چیزها تغییر می کند؛ دیگر تنها شما نیستید که دایره واژگان کودکتان را گسترش می دهید یا به او رفتارهای تازه را می آموزید. طبیعی است که بچه ها وقتی وارد اجتماع می شوند فحش، دعوا، بدجنسی و رفتارهای منفی را ببینند و حتی یاد بگیرند؛ اما آموختن این رفتارهای منفی، به معنای صدور مجوز برای استفاده کردن از آن ها نیست؛ بلکه ممکن است تنها به عنوانی ابزاری برای دفاع از خود مورد استفاده قرار بگیرد و وقتی فرد در روابط اجتماعی با آن ها مواجه می شود، با درست شناختن و ارزیابی کردنشان، بتواند واکنش مناسب را نشان دهد.

درواقع ما جلوی اتفاق های منفی را که در جامعه در جریان است، نمی توانیم بگیریم و نمی توانیم انکارشان کنیم؛ اما با مرزهایی که در روابط اجتماعی و خانوادگی مان تعریف می کنیم، اجازه ورود آن اتفاقات را به هر موقعیتی هم نمی دهیم.

وقتی با چنین موقعیتی رو به رو می شوید احساس می کنید آموخته های تازه فرزندتان با چارچوب هایی که تعریف کرده اید مغایرت دارند، به جای تنبیه کردن شدید کودکتان یا شریک شدن با او در بازی «من بَدم، تنبیه ام کن»، کافی است صورتتان را برگردانید، بحث را عوض کنید یا محیط را ترک کنید؛ اما به خاطر داشته باشید که این تنبیه خاموش نباید در دیگر لحظات وقت گذرانی با کودکتان ریشه بدواند و حتی اگر پنج دقیقه بعد فرزندتان سراغ شما آمد و خواست در مورد موضوع دیگری گفت و گو کند، باید با آغوش باز پذیرایش باشید.

نباید چشم هایش را ببندید

شما نمی توانید فرزند چشم و گوش بسته ای را که نه فحش بلد است و نه رفتار بدی را انجام می دهد، تربیت کنید، اما می توانید به او یاد دهید که قرار نیست همه دانسته هایش را در مقابل شما به نمایش بگذارد. باید بدانید وقتی فرزندتان در مدرسه حرف نامناسبی را از دوستانش شنیده یا شعر ناپسندی را یاد گرفته، نمی توانید با رفتار و واکنش درست به او یاد دهید که چنین عباراتی را هر جایی به زبان نیاورد و البته در برابر شما که والدینش هستید هم آن ها را مطرح نکند. از یاد نبرید که دوستی با کودکتان به معنی شریک شدن در چنین شادی های کودکانه ای که گاهی مرزهای خوب و بدی را که تعریف کرده اید، رد می کنند نیست.

مراقب واژه ها باشید

حتی اگر فرزندتان بیش از کودکان اطرافش جنب و جوش و کنجکاوی داشته باشد، نباید برچسب بیش فعالی را روی او بچسبانید. بیش فعالی که با کمبود توجه و تمرکز همراه است، یک  اختلال در کودکان است و هیچ بچه ای را صرفا به خاطر کنجکاوی و پرتحرک بودنش نمی توان به این اختلال مبتلا دانست. یادتان نرود که کودک شما به اقتضای سنش به دنبال کشف محیط اطرافش است و نه قصد آزار شما را دارد و نه می خواهد به دیگران صدمه بزند؛ پس اشتباهات سهوی را که در مسیر کنجکاوی انجام می دهد، پای شیطنتش نگذارید.

بایدها و نبایدها

زیاده روی نکنید

می دانیم کار سختی پیش رو دارید؛ اما عمل کردن به این توصیه ها کارتان را آسان تر می کند.

نباید نصیحت کنید

تا قبل از ورود کودکتان به مدرسه، جایی برای آموزش مستقیم در جریان تربیت کردنش وجود ندارد. بچه های سه تا شش ساله، از طریق مشاهده رفتار و تصمیم گیری هایتان زندگی کردن را یاد می گیرند؛ اما وقتی فرزندتان به مدرسه وارد می شود، آموزش مستقیم هم می تواند راهی برای یاددادن رموز درست زندگی کردن به او باشد.

باید درست عمل کنید

شما شش سال برای مشخص کردن مرزها و خط قرمزها به طور غیرمستقیم تلاش کرده اید و حالا وقت دیدن نتایج تلاش ها و تکمیل کردنشان با کمک آموزش مستقیم است. حالا زمان آن رسیده که وقتی فرزندتان شاهد یک دعوای خیابانی می شود و واژه های نامناسبی را می شنود، بعد از چند قدم دور شدن از آن محیط برایش توضیح دهید در دنیای واقعی هم دعوا هست و هم ناسزا، اما ما از این واژه ها و این راه ها برای حل مشکلاتمان استفاده نمی کنیم.

حالا که او به سن درک جملات شما رسیده، وقتی جمله نامناسبی را بیان می کند، می توانید برایش توضیح دهید که این جملات در ادبیات خانواده شما جایی ندارد و قرار نیست فرزندتان از آن ها استفاده کند.