خانه تکانی بدن در بهار
هفته نامه سلامت -دکتر غلامرضا کردافشاری*: نوروز، یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران باستان است. این جشن و تعطیلات آنچنان میان مردم محبوبیت دارد که معمولا از 1 تا 2 ماه قبل برای برگزاری هرچه بهتر و مفرح‌تر آن، برنامه‌ریزی می‌شود. در این میان حفظ سلامت و آغاز سال جدید همراه با شادی و نشاط از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چراکه اگر حتی یکی از اعضای خانواده به علت رعایت نکردن اصول حفظ سلامت بیمار شود، سرور و شادی ایام نوروز به کام تمام خانواده تلخ خواهد شد. پس چه کنیم که در نوروز سلامت بمانیم؟ طب ایرانی به پاسخ این سوال می‌پردازد.
1. بهار؛ بهترین وقت پاکسازی بدن
بهار از میان فصول چهارگانه، معتدل‌ترین فصل سال است. این فصل دارای مزاج گرم و تری است. گرما و رطوبت برای برخورداری از سلامت، لازم و ملزوم یکدیگر هستند، در حالی که سرمای هوا در فصل زمستان باعث انجماد مواد زائد و باقی ماندن آنها در بدن می‌شود. با گرم شدن تدریجی هوا در فصل بهار، مواد زائد ذوب می‌شود و به‌تدریج شروع به حرکت در بدن می‌کند. طبق توصیه حکمای طب ایرانی، بهتر است قبل از مشکل‌ساز شدن این مواد، راهی برای دفع و پاکسازی آنها از بدن باز کنیم. برای این منظور، راه‌های مختلفی وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آنها، دفع از راه مدفوع است. بنابراین می‌توان گفت افرادی که دچار یبوست هستند، به خوبی مواد زائد را از بدن دفع نمی‌کنند و دچار تجمع مواد اضافی در بدن می‌شوند. این افراد باید نسبت به رفع یبوست خود اقدام کنند و مصرف خوراکی‌های ملین مثل انجیر، هویج، آلو، مویز و تمرهندی را افزایش دهند. ورزش کردن در فصل بهار نیز به تحلیل گرمی کمک می‌کند. البته ورزش در این فصل بهتر است آرام و طولانی‌مدت انجام شود.
2. توصیه‌های غذایی فصل بهار
در فصل بهار باید مصرف گوشت و غذاهای سنگین و غلیظ مثل کله‌پاچه، حلیم، خامه و… را کاهش داد. حکمای طب سنتی در فصل بهار بر «تلطیف غذا» تاکید دارند. منظور از تلطیف غذا، مصرف خوراکی‌هایی است که حجم زیاد اما غذاییت کمی داشته باشند؛ مثل میوه‌ها و سبزیجات. همچنین مصرف مواد غذایی لطیف مثل گوشت پرندگان و تخم مرغ عسلی و نوشیدن شربت رضوی و شربت‌های خنک مثل شربت غوره، انار و سکنجبین در این فصل توصیه می‌شود.
3. توصیه‌های غذایی نوروز
در ایام نوروز معمولا طی یک روز چند بار دیدوبازدید انجام می‌شود. بنابراین لازم است افراد از پرخوری و روی هم خوردن خوراکی‌های مختلف مثل آجیل، شیرینی و تنقلات اجتناب کنند. زیاده‌روی در مصرف شیرینی‌ها و تنقلات، به‌خصوص در کودکان می‌تواند موجب مشکلات گوارشی جدی شود.
شیرینی‌های تر برای پذیرایی در نوروز انتخاب مناسبی نیستند زیرا شیرینی‌ها در این ایام برای چند ساعت تا چند روز روی میز باقی می‌مانند. شیرینی‌های خشک نیز باید بین دیدوبازدیدها با پوشش مناسب از آلودگی و گردوخاک محافظت شوند.
مصرف آجیل در حد اعتدال طی نوروز منعی ندارد اما آجیل بهتر است به صورت خام، تازه و با پوست خریداری و مصرف شود زیرا نگهداری طولانی‌مدت آجیل مغزشده، باعث از دست رفتن خواص غذایی آن می‌شود. علاوه براین احتمال رشد قارچ و کپک و بیماری‌زایی درمورد آجیل‌های مانده بیشتر است.
4. توصیه‌های مربوط به استراحت و فعالیت در نوروز
دیدوبازدیدهای نوروزی، برنامه‌های سفر و برنامه‌های تلویزیونی نباید باعث به هم خوردن نظم خواب و استراحت شوند. اختلال در خواب، به‌خصوص در کودکان، سلامت را به خطر می‌اندازد. در این وضعیت، به جای دریافت آرامش و نشاط از تعطیلات نوروز، دچار خستگی و کسالت خواهید شد. از طرفی پس از پایان تعطیلات ممکن است در بازگشت به نظم قبلی خواب و بیداری با مشکل مواجه شوید و عملکرد مناسب خود را در مدرسه و محیط کار برای مدتی از دست بدهید.
در تعطیلات نوروز نباید از ورزش و فعالیت روزانه غافل شوید. در این ایام، مصرف غذا و تنقلات افزایش و فعالیت‌های روزانه کاهش می‌یابد. بنابراین کم‌تحرکی در نوروز می‌تواند باعث چاقی و مشکلات ناشی از آن شود.
در صورت ابتلا به بیماری‌های واگیردار، به‌خصوص بیماری‌های تنفسی مثل سرماخوردگی و آنفلوانزا، تا زمان بهبود در منزل استراحت کنید و دیدوبازدیدها را برای چند روز به تعویق بیندازید. از دست دادن و بوسیدن دیگران در روزهای بیماری جدا خودداری کنید.
5. توصیه‌های مربوط به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها در سفر
از سفر با شکم پر و مصرف غذا بلافاصله قبل از حرکت پرهیز کنید. طی مسیر سفر نیز بهتر است از خوردن و آشامیدن بپرهیزید.
برای پیشگیری از کم‌آبی طی سفر، به مقدار متناسب آب بنوشید. همچنین توصیه می‌شود یک بطری تمیز را با آب لوله‌کشی منزل پر کنید و با رسیدن به مقصد، آن را با آب شهر مقصد مخلوط کنید و بنوشید. به این ترتیب از «آب به آب شدن» یا ضرر احتمالی آب مقصد جلوگیری خواهید کرد. در صورت دسترسی نداشتن به آب آشامیدنی سالم نیز باید آب را حداقل برای 1 دقیقه بجوشانید. مصرف ترشی سیر و ترشی پیاز هم به پیشگیری از بیماری‌های منتقله از آب کمک می‌کند.
مصرف نوشابه‌ها و آبمیوه‌های صنعتی را تا حد امکان کاهش دهید و از آب آشامیدنی سالم یا مخلوط آب و عسل (باتوجه به مزاج) استفاده کنید. توجه داشته باشید چای و قهوه جای آب را نمی‌گیرند زیرا مدر هستند و آب بدن را کاهش می‌دهند. بنابراین باید از زیاده‌روی در نوشیدن آنها خودداری کنید.
از مصرف غذاهای کنسروی، سوسیس، کالباس، همبرگر و سایر غذاهای آماده طی سفر پرهیز کنید و به جای غذاهای سرخ‌شده از غذاهای آبپز، کبابی یا تنوری استفاده کنید. از غذاهای سبک و زودهضم استفاده کنید و از پرخوری و روی هم خوردن مواد غذایی بپرهیزید. طی سفر باید از غذاهای کاملا پخته استفاده کنید. بی‌توجهی به این موضوع به‌خصوص درمورد گوشت‌ها، خطر آلودگی و فساد مواد غذایی را بالا می‌برد. مواد غذایی با رطوبت زیاد مثل سوپ و آش نیز بیشتر مستعد فساد هستند زیرا رطوبت عاملی برای فساد است. بنابراین بهتر است طی سفر از غذاهای کم‌رطوبت و نیمه‌خشک مثل لوبیاپلو و… استفاده کنید.
از مصرف غذاهایی که برای مدت طولانی در هوای آزاد و خارج از یخچال باقی مانده‌اند، خودداری کنید. در صورت مصرف غذا در رستوران، بهتر است از خوردن سبزی‌های خام بپرهیزید و لوازم شخصی مانند قاشق، چنگال و لیوان مخصوص خود را همراه داشته باشید.
از خوردن غذاهایی مانند سالاد الویه، همبرگر، کباب کوبیده و پیاز در مکان‌های غیرقابل‌اطمینان اجتناب کنید. قبل از مصرف غذا حتما دست‌ها را بشویید. هنگام خرید ماهی به تازگی آن دقت کنید. ماهی تازه، چشم‌های براق، پولک‌های محکم، بدن سفت و آبشش‌های قرمزی دارد. بعد از پخت کباب بیرون از منزل حتما آن را در ظروف تمیز قرار دهید و از ظرف شسته‌نشده که قبلا در آن گوشت خام قرار داشته برای کباب‌های پخته استفاده نکنید.
6. توصیه‌های مربوط به قبل از سفرهای نوروزی
قبل از سفر بهتر است بدن خود را از مواد اضافی پاکسازی کنید و به رفع یبوست بپردازید. در صورت نیاز می‌توانید تحت نظر پزشک طب ایرانی از مسهلات نیز استفاده کنید. به این ترتیب سفر خود را با آرامش‌خاطر و نشاط آغاز کرده و احتمال بیمار شدن را کاهش خواهید داد.
قبل از آغاز سفر توصیه می‌شود از لحاظ سلامت دهان و دندان معاینه شوید تا از دندان‌درد و مشکلات احتمالی آن طی سفر پیشگیری کنید. اطلاعات لازم در مورد شرایط جوی، خدمات بهداشتی و امکانات مقصد سفر را از قبل دریافت کنید.
7. توصیه‌های مربوط به استراحت و رفع خستگی در سفر
اغلب افراد، شب قبل از سفر دیر می‌خوابند و صبح زود بیدار می‌شوند. به همین دلیل احتمال خواب‌آلودگی حین رانندگی بالا می‌رود. بنابراین رانندگان باید شب قبل از سفر به میزان کافی استراحت کنند و حین رانندگی هر 2 ساعت یکبار برای 10 دقیقه استراحت، کنار جاده توقف داشته باشند. مصرف نوشیدنی‌هایی مثل دمنوش بادرنجبویه به رفع خستگی حین سفر کمک می‌کند و نشاط را افزایش می‌دهد.
در سفر معمولا احساس دفع به دلیل محدودیت‌های مربوط به سرویس بهداشتی، نادیده گرفته می‌شود، در صورتی که نگه داشتن ادرار و مدفوع باعث بروز بیماری‌های مختلف در بدن می‌شود. بنابراین در صورت احساس نیاز به اجابت مزاج باید از نخستین سرویس بهداشتی بین‌راهی استفاده کنید. همچنین حین سفر بهتر است لوازم بهداشتی شخصی مثل صابون مایع یا جامد و دستمال کاغذی همراه داشته باشید.
روغن زدن کل بدن در حمام به رفع خستگی عضلانی در سفر کمک می‌کند. برای این منظور باید قبل از صرف غذا، حمام کنید و با روغن مناسب، بدن را ماساژ دهید. در مناطق گرمسیر توصیه می‌شود از روغن بنفشه و در مناطق سردسیر از روغن بابونه استفاده کنید. پس از آن نیز مقداری استراحت کنید و بعد غذا بخورید. شاید لازم باشد برای رفع خستگی، این کار را چند بار تکرار کنید.
8. توصیه‌های مربوط به بیماری‌های شایع در سفر
در صورت بروز زخم می‌توانید روی آن را با مقداری عسل بپوشانید و با پارچه تمیز یا گاز ببندید. سپس به نزدیک‌ترین مرکز درمانی مراجعه کنید. در صورت بروز کوفتگی و کبودی (بدون زخم باز) در اثر تصادفات و حوادث، محل ضرب‌دیده را با روغن زیتون ماساژ دهید.
هر روز صبح به صورت ناشتا مقداری آب جوش و عسل بنوشید. این کار به تقویت و پاکسازی دستگاه گوارش کمک می‌کند و احتمال ابتلا به سرماخوردگی را کاهش می‌دهد. با اضافه کردن 1 تا 2 قاشق خاکشیر به ترکیب بالا می‌توانید از بروز یبوست نیز جلوگیری کنید. نوشیدن شربت عسل و آب لیموترش تازه در طول روز به جلوگیری از سرماخوردگی حین سفر کمک می‌کند.
با ریختن آب لیموترش تازه روی غذا می‌توانید از ناسازگاری‌های غذایی جلوگیری کنید. چکاندن یک قطره آب لیموترش تازه در سوراخ‌های بینی، آبریزش بینی را کاهش می‌دهد.
در زمان بروز گلودرد، گلو را با مخلوط آب ولرم، کمی نمک و کمی آب لیموترش تازه غرغره کنید.
در زمان آلودگی هوا و گردوغبار از ماسک یکبار مصرف استفاده کنید. این ماسک را می‌توانید از داروخانه تهیه و آن را قبل از استفاده به کمی آب لیموترش تازه آغشته کنید. با این کار از ورود گردوغبار به حلق و ریه و مشکلات تنفسی ناشی از آن جلوگیری خواهید کرد.
در سفر چای کیسه‌ای بابونه، آویشن و بادرنجبویه، سماق، زیره، بارهنگ و گلاب همراه خود داشته باشید. در صورت بروز اسهال می‌توانید روزی 3 تا 4 استکان چای کیسه‌ای بابونه و آویشن بنوشید یا 3 بار در روز از 1 قاشق مرباخوری بارهنگ استفاده کنید. همچنین می‌توانید مقداری برنج ساده پخته تهیه کنید و کمی سماق روی آن بپاشید. تا زمان بهبود اسهال باید از مصرف غذاهای چرب و سنگین و میوه‌هایی مانند انگور و آلو بپرهیزید.
در صورت بروز نفخ و درد معده، مقداری زیره را در آب جوش بریزید و آن را با عسل شیرین کنید. پس از 15 دقیقه می‌توانید این مخلوط را میل کنید. جویدن شوید نیز می‌تواند در این وضعیت کمک‌کننده باشد.
در صورت بروز تهوع و استفراغ، از شربت گلاب استفاده کنید. برای این منظور باید یک‌سوم لیوان گلاب، دوسوم لیوان آب سرد و مقداری شکر یا عسل را با هم مخلوط کنید و آن را جرعه‌جرعه با فواصل چند دقیقه‌ای بنوشید. با این کار تهوع به‌تدریج کمتر می‌شود. مصرف مخلوط زیره، سماق و آب سرد نیز به رفع تهوع کمک می‌کند. البته استفراغ حین حرکت (motio- sickness) را نباید قطع کرد، اما اگر این حالت برایتان آزاردهنده و غیرقابل‌تحمل باشد، می‌توانید از دمنوش بابونه یا آب انار همراه با کمی عرق نعناع، مخلوط سماق و زیره با آب سرد، سیب، به و… استفاده کنید. این مواد دهانه معده را تقویت و از استفراغ جلوگیری می‌کنند.
9. توصیه‌های مربوط به هوای مقصد سفر
الف) سفر به شهرها و مناطق گرمسیری
در این مناطق توصیه می‌شود از غذاهایی با چاشنی ترش مثل غذاهای مزه‌دارشده با غوره و آبغوره، زرشک و انار ترش بیشتر استفاده کنید.
ترکیب ماءالشعیر طبی و شکر یکی از بهترین و مفیدترین نوشیدنی‌ها در هوای گرم است. برای تهیه این نوشیدنی باید جو را برای 24 ساعت خیس کنید. سپس همراه با 15 تا 20 برابر آب روی حرارت قرار دهید. بلافاصله بعد از شکفته شدن جو، آن را از روی حرارت بردارید و آب رویش را صاف کنید. این آب را با مقداری شکر مخلوط کنید و نیم گرم از آن را بنوشید.
برای کاهش حس تشنگی و تامین آب بدن حین سفر به مناطق گرمسیری توصیه می‌شود مقداری تخم خرفه کوبیده همراه خود داشته باشید. مصرف 10 گرم تخم خرفه کوبیده مخلوط‌شده با مقداری آب و سرکه به پیشگیری از حس تشنگی کمک می‌کند.
گرمای زیاد در بعضی افراد منجر به سردرد می‌شود. این افراد بهتر است مخلوطی از گلاب و سرکه یا روغن گل سرخ، روغن بنفشه و بادام همراه با خود داشته باشند و در زمان بروز سردرد ناشی از گرما سر و پیشانی خود را با یکی از آنها ماساژ دهند. در این مواقع می‌توان چند قطره روغن کدو و روغن بنفشه نیز داخل بینی چکاند و سردرد را کاهش داد. از خوابیدن هنگام سردرد ناشی از گرما خودداری کنید.
در مناطق گرمسیر حتما کلاه لبه‌دار و لباس‌های نخی و خنک همراه داشته باشید. لباس‌های تنگ با ممانعت از ورود و گردش هوا زیر لباس باعث تولید گرمای بیشتر می‌شوند.
اطفال و سالمندان به هیچ وجه نباید در مناطق گرمسیری در اتومبیل منتظر بمانند، حتی اگر پنجره آن باز باشد. دمای داخل اتومبیل حداقل 10 درجه سانتی‌گراد بیشتر از فضای بیرون است. این وضعیت، افراد گروه خطر را خیلی سریع دچار گرمازدگی و کم‌آبی می‌کند.
هنگام عرق کردن به هیچ وجه در معرض باد سرد کولر قرار نگیرید. در این وضعیت بهتر است برای پیشگیری از سرماخوردگی، سر و شانه‌های خود را بپوشانید.
ب) سفر به شهرها و مناطق سردسیری
در این مناطق احتمال سرمازدگی را باید لحاظ کنید. برای پیشگیری از سرمازدگی اندام‌ها می‌توانید آنها را با روغن گل سرخ و روغن بابونه ماساژ دهید تا گرم شوند.
احتمال ترافیک‌های طولانی‌مدت، برف و کولاک در جاده، بسته شدن راه و… را در نظر بگیرید و برای چنین مواقعی مقداری مواد غذایی خشک با ماندگاری بالا مثل نان خشک، میوه‌های خشک‌کرده، آجیل و همچنین یک بطری آب تمیز همراه داشته باشید.
به اندازه کافی لباس گرم و پتوی مسافرتی همراهتان داشته باشید. لباس‌ها، کفش‌ها و دستکش‌ها نباید بیش از حد تنگ باشند زیرا دست و پا به راحتی در آنها تکان نمی‌خورند و گرم نمی‌شوند. از طرف دیگر، عضوی که تحت فشار قرار داشته باشد در مقابل سرما آسیب‌پذیرتر خواهد بود.
در صورت امکان کیسه خواب نیز همراه داشته باشید تا اگر به هر دلیل جای مناسبی برای استراحت و خواب پیدا نکردید، از آن استفاده کنید. کیسه خواب از شما در برابر سرما، حشرات و… محافظت می‌کند.
از قرار گرفتن در معرض هوای سرد بلافاصله پس از حمام خودداری کنید. در این مواقع باید بدن و به‌خصوص سر خود را با پوشش مناسب، گرم نگه دارید.
*استاد دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تهران
مجله اینترنتی گلثمین آرزوی بهترینها را برای شما دارد.
