خواص خرما
خرما درختی است از تیره گرمسیری جزو تیره نخلها که میوه اش جزو میوه های سته می باشد یعنی تمام قسمت آن گوشتی و محتوی مواد غذایی است. دارای هسته ای سخت و پوست نازک و طعم شیرین که به شکل خوشه ای بزرگ از شاخه آویزان می گردد و برگهای آن بزرگ است. ارتفاع نخل به 10 تا 20 متر یا بیشتر می رسد.
به میوه نرسیده خرما، «خارک» یا «خرک» و در زبان عربی «حبابوک» گفته می شود.
خرما، میوه کوچک و بیضی شکل درخت نخل خرما است که به فارسی «درخت خرما» به عربی «نخل» و به انگلیسی «Palm – Date» گفته می شود. این میوه در کتب طب سنتی به نام «تَمر» می باشد. از خانواده Palmaceae بوده و نام علمی آن Dactyliferal Phoenix است.
گیاهان کمی مانند نخل خرما یافت می شوند که به صورت زراعی به کار برده شده و با زندگی آدمی نیز پیوستگی داشته باشند. این مبالغه نیست که بگوییم اگر نخل نبود، گسترش و پراکندگی آدمی به مناطق گرم و بی آب و علف جهان قدیم، بسیار محدودتر می شد. خرما نه تنها غذایی پرانرژی است بلکه به راحتی قابل نگهداری و انبار کردن و حمل در مسافت های طولانی در صحرا می باشد و با ایجاد سایه و محافظت در برابر بادهای صحرایی محل مناسب را برای اسکان صحرانشینان ایجاد می کند. علاوه بر این از نخل ، محصولات متفاوت دیگری جهت استفاده در تولیدات کشاورزی و تغذیه دام های اهلی به دست می آید ، به طوری که عملاً هر یک از قسمت های نخل، کارآیی مفیدی دارند.
مرکز اصلی خرما تاریخ مشخصی ندارد اما مدارک موجود در مورد نخل کاری به کشت این گیاه تا 4000 سال قبل از میلاد مسیح(ع) در محلی که هم اکنون در جنوب عراق قرار دارد، اشاره دارند. اما منابعی در مورد نخل از مصر باستان کشف شده است و نظر عمومی این است که ابتدایی ترین زمان نخل کاری مصادف با قدیمی ترین تمدن ها بوده و از شمال شرقی آفریقا تا شمال غربی جلگه دجله و فرات ادامه یافته است.
مشخصات:
درخت خرما که ارتفاع آن 10 تا 20 متر می شود، دارای تنه ای است استوانه ای صاف، بدون انشعاب که آثار برگ های قدیم درخت روی آن به صورت برجستگی هایی باقی می ماند. درخت خرما درختی است دو پایه، عده ای از درخت ها نر و عده ای ماده هستند. اگر درخت از کشت دانه حاصل شده باشد، گل های آن پس از ده سالگی ظاهر می شود و درخت شروع به گل دادن می کند، ولی اگر درخت از پاجوش حاصل شده باشد(که معمول این است) پس از 4 تا 5 سال شروع به گل دادن می کند. گل ها در اوایل ظهور در یک محفظه قهوه ای رنگ نسج گیاهی قرار دارند و پس از اینکه گل های ماده با گرده گل های نر که از درخت نر گرفته شده، تلقیح شدند، میوه ها به تدریج ظاهر می شوند. از مرحله گل بودن تا خرما شدن، هفت مرحله نامگذاری شده است که هر کدام خواص درمانی نسبتاً متفاوتی دارند. اما به علت عدم دسترسی همگان به آنها و پرهیز از طولانی شدن کلام، فقط به ذکر خواص درمانی مرحله هفتم یعنی خرمای کاملاً رسیده پرداخته می شود.
میوه رسیده خرما بسته به نوع آن به رنگ های قهوه ای روشن، قهوه ای و قهوه ای تیره مایل به سیاه می باشند و گوشتی شیرین دارای یک هسته بلند به طول 1 تا 3 سانتی متر و قطر 2 تا 5 میلی متر است که به صورت خوشه های بزرگ ظاهر می شود.
خرما بومی مناطق گرمسیر آفریقا و عربستان است و در سایر مناطق گرم جهان نیز کاشته می شود. در ایران، کشت خرما در تمام مناطق گرمسیر از جمله خوزستان، کرمان، فارس، بلوچستان و نواحی مرکزی صورت می گیرد.
خرمای تازه، بسته به درصد رطوبت به صورت نرم، نیمه خشک و خشک دسته بندی می شود.
نواحی ساحلی شمالی خاورمیانه Phonicia نام داشت که منشأ اصطلاح یونانی اولیه برای نام خرما Phoneix است. امروزه ، خاورمیانه تأمین کننده سه چهارم خرمای جهانی می باشد.
ترکیبات شیمیایی:
در مراحل رشد و نمو میوه خرما دامنه رطوبت از 85 الی 5 الی 10 درصد می باشد. رطوبت خرما در مرحله ای که به علت افزایش غلظت قند و کاهش آب به خودی خود از فساد جلوگیری می کند، به 24 درصد می رسد. اکثر خرماهای تجارتی دارای مقدار رطوبتی برابر 20 درصد هستند. از نظر ترکیبات میوه خرما، قندها جزء ترکیبات غالب هستند. به طوری که در کشورهای قدیمی تولید کننده خرما از آن بیشتر به عنوان منبع قندی استفاده می شده است. برای درست کردن چای ، آب را با خرما می جوشانند. چادر نشین ها شیر را با خرما جوشانده و یا اینکه خرما را برای تامین انرژی مورد نیاز بدن خود مصرف می کنند. یک کیلوگرم خرما با رطوبت 20 درصد، 3000 کیلوکالری انرژی تولید می کند که بیشترین مقدار انرژی از قندهای آن به دست می آید. قندهای خرما ترکیبی از ساکارز، گلوکز و فروکتوز است که دو قند فروکتوز پس از تغییر شکل ، به ساکارز تبدیل می شود.
میزان پروتئین و چربی موجود در گوشت خرما بسیار کم است. چربی بیشتر در منطقه پوست متمرکز گردیده و اهمیت آن در نگهداری و محافظت از میوه از لحاظ فیزیولوژیکی بیشتر از ارزش تغذیه ای ان است. در خرما بین 1 تا 3 درصد پروتئین یافت می شود. اما به دلیل کم بودن اسیدهای آمینه موجود در آن، نمی توان از خرما به عنوان منبع تغذیه ای پروتئین استفاده کرد. در خرماهای رسیده تجاری بین 2 تا 6 درصد از گوشت خرما را الیاف خام (فیبر) تشکیل می دهد. با وجود داشتن انواع ویتامین های آ، ب6، ب3 و فولات و همچنین مقدار قابل ملاحظه ای پتاسیم، بیشترین اهمیت تغذیه ای خرما نقش آن در تأمین فیبر غذایی است.
در هر صد گرم قسمت قابل خوردن خرمای خام و خشک مواد مغذی و آب وجود دارد که در جدول 1 آورده شده است.
خواص و کاربردهای خرما:
در ذکر خواص خرما این سخن کافی است که روزی ظرفی از خرما را خدمت حضرت امام صادق (ع) گذاشتند، آن حضرت فرمودند: «همانا در آن شفای دردهاست.» طبق نظر حکمای طب سنتی، جوشانده 50 گرم خرما در 1 لیتر آب، شربت بسیار مؤثری برای رفع خشونت و نرم کردن سینه است. به علاوه خرما برای درمان فلج، پارکینسون، تقویت کلیه، نرم کردن مفاصل و رفع کمردرد مفید می باشد. در کشور هندوستان از صمغ درخت خرما برای درمان اسهال و معالجه بیماری های مجاری تناسلی و ادراری استفاده می شود و از میوه خرمای بدون هسته، برای نرم کردن سینه و به عنوان ملیّن و همچنین بهبود آسم و ناراحتی های سینه و رفع سرفه بهره می برند. سایر فواید خرما شامل کمک به خون سازی(به دلیل داشتن ویتامین فولات) و درمان سنگ مثانه می باشد.
افرادی که تمایل به مصرف یک ملیّن غذایی جهت کمک به انجام فعالیت های دستگاه گوارش به طور طبیعی دارند، می توانند چند دانه خرما را در هنگام شب در مقداری آب بگذارند و صبح اول وقت آن را به همراه آبش میل نمایند. این شربت برای افراد مبتلا به رماتیسم هم مفید است.
خرما و سرطان:
خرما در پیشگیری از سرطان به دلیل داشتن مقدار زیادی منیزیوم نقش دارد. تحقیقات نشان می دهد که میزان ابتلا به انواعی از سرطان در افراد ساکن نواحی خرماخیز کمتر می باشد.
مصارف خانگی خرما:
منابع قدیمی و جدید، اشاراتی بر مصرف خرما در ترکیبات غذایی و آماده سازی غذا دارند. صفات خرما از نظر قند و کم بودن پروتئین و چربی بیانگر ضرورت نیاز به افزودن ترکیبات متفاوتی برای از بین بردن کمبودهای غذایی بوده و شاید این کار با رقیق کردن شیرینی طبیعی خرما و برخی اوقات افزودن اسید که خرما فاقد آن است، صورت می گیرد. خرمای تازه را می توان با شیر و فراوده های آن مانند ماست، کره ، پنیر و کشک مخلوط نمود. خرما را همچنین در شیر تازه می پزند و یا کاملاً با شیر خشک مخلوط می کنند. ترکیبی از خرما، کره و عسل که به آن (خبیس) می گویند از زمان حضرت محمد(ص) مصرف می شده است. در مورد ترکیب خرما با پروتئین می توان به ترکیب خرما و ماهی اشاره کرد که از زمان های دور به عنوان یک غذای ثابت در منطقه خلیج فارس استفاده می شده است. خرماهای چرخ شده مخلوط با روغن کنجد یک غذای شناخته شده و تقریباً موثرترین و مفیدترین غذای افرادی است که در طی شب های سرد صحرا می خواهند از آن عبور کنند.
یک مثال از مصرف میوه ها و سبزیجات ترکیب خرما با خیار و هندوانه است که با این کار از شیرینی خرما کاسته شده و طعم خیار و هندوانه را افزایش می دهد. در این اواخر به ترکیبات سالادهای میوه خرما، مرکبات، سیب، گلابی و … نیز اضافه می شود. ترکیبات خرما و نشاسته را در جاهای مختلف می توان مشاهده کرد و به طور عادی، آنها را با پختن و سرخ کردن با هم درست می کنند. مثل های دیگر شامل پختن خرما در شیر تازه با پیاز و آرد یا پختن خرما و برنج در شیر که برای مادرهای شیرده به کار برده می شود، است.
خرما را در فرنی، شیرینی ها و کلوچه های خانگی نیز به کار می برند. یک شکل آن سرخ کردن خرمای چرخ کرده با آرد و شیر و به شکل کیک درآوردن آنهاست. شیرینی دیگر خرما که در ایام عید در مکه مصرف می شود Debiaza است که با تغلیظ شیره خرما و مخلوط کردن آن با لیمو خشک و نعناع تا مرحله ژله شدن آنها صورت می گیرد.
خرما و آجیل های گردو، پسته و بادام و همچنین بذر کنجد، ترکیب مناسبی می باشد که برای مصارف خانگی تهیه می شوند. آجیل ها نقش مهمی در مرباهای خانگی دارند: پوست خرماهای سفت را با چاقو جدا کرده و آنها را در ظرفی ریخته و با آب بجوشانید تا نرم شود. هسته آن را خارج کنید و مغز بادام یا پسته جای آن قرار دهید و خرما را به همراه آبلیمو بجوشانید تا شهد آن غلیظ شود ، آنها را درون شیشه یا ظروف لعابدار نگهداری کنید.
یک روش دیگر، افزودن بذر کنجد و پودر زنجبیل علاوه بر گردو قبل از فشرده کردن و نگهداری مخلوط در شهد خرما درون شیشه است. مربای خرمای تهیه شده در خانه نیز متداول است. مثال زیر بیانگر این موضوع است.
خرماهای نیمه خشک را در آب بیندازید تا نرم شود. پوست و هسته آن را جدا کنید و یک قطع سیر داخل آن قرار دهید. نصف فنجان شکر به یک فنجان خرما بیفزایید و آبلیمو را نیز اضافه کنید و آب اولیه که برای جوشاندن خرما به کار برده بودید به آن اضافه کنید. روی شعله کم آن را بجوشانید تا غلیظ شود. به جای قطعه سیر و آبلیمو می توانید از گردو استفاده کنید تا نوع دیگری از مربا را به دست آورید.
نکاتی در مورد خرما:
1- سعی کنید به جای قند و شکر از خرما برای نوشیدن چای استفاده کنید.
2- در آشپزی و شیرینی پزی نیز به جای شکر می توانید از خرما استفاده کنید.
3- ورزشکاران به علت فعالیت زیاد، می توانید از عصرانه ای مقوی که با خرما باشد استفاده کنید.
4- خرما برای کاهش چربی های خون موثر است.
5- با مصرف خرما می توان احتمال ابتلا به پوسیدگی دندان را کاهش داد. عصاره خرما با جلوگیری از رشد میکروب عامل پوسیدگی دندان، احتمال ابتلا این عارضه را کاهش می دهد.
6- خرما میوه بسیار مغذی و کامل است که می توانید به همراه چای با آب جوش در افطار آن را میل کنید.
7- خرما دارای قند زیادی است. در واقع حدود 70 درصد آن کربوهیدرات تشکیل می دهد 25 درصد قند آن ساکاروز و 50 درصد آن گلوکز است.
8- فیبر موجود در خرما برای بهبود عملکرد سیستم گوارش و هضم و دفع مواد غذایی مفید است.
9- کسانی که بیماری قند دارند باید کمتر از این میوه استفاده کنید.
10- برای خواب راحت و با آرامش می توانید قبل از خواب یک عدد خرما و یک لیوان شیر گرم میل کنید.
