فرق ربا و نزول چیست و هرکدام چه حکمی دارند؟

‌
فرق ربا و نزول چیست؟ ربا با نزول در بسیاری از اوقات اشتباه گرفته می‌شوند اما در عین وجود شباهت، تفاوت‌های مختلفی را نیز دارا هستند. این نوشته به دنبال آن است تا با تعریف این دو اصطلاح، به فرق ربا و نزول و احکام آن‌ها بپردازد.

نزول چیست؟

نزول پول یا نزول کالا در اصطلاح به معنای کاهش دادن و تنزیل است و در کاربرد، به کاهش پول و یا ارزش ریالی کالا گفته می‌شود. این تنزیل در همه‌ی موارد حکم حرام و ربا را ندارد.

انواع نزول

۱. تنزیل دِین نزد خود مدیون

اگر کسی در ازای فروش کالایی، چک یا سفته‌ای چندماه از خریدار گرفته و قبل از موعد چک نیازمند پول خود است، می‌تواند به همان شخصِ خریدار رجوع کرده و چک خود را با پول نقدی که کمتر از آن است معاوضه کند. به طور مثال کسی جنسی را به مبلغ ۱۰ میلیون تومان به صورت چکی ۴ ماهه فروخته و اکنون نیازمند نقدینگی پول خود است. در این مورد او با رجوع به خودِ خریدار و باز پس دادن چک ۱۰ میلیونی، مبلغی کمتر از آن به صورت نقدی (مثلا ۹ میلیون تومان) دریافت می‌کند. اینگونه از تنزیل یا کاهش دادن پول که اصطلاحا به آن “تنزیل دِین نزد خود مدیون” می‌گویند از نظر هیچکدام از فقهای شیعه و سنی مشکلی نداشته و از موارد نزول حلال است.

۲. تنزیل دِین نزد شخص ثالث

اما اگر در همان مثال قبلی فرد خریدار، دادن پول نقدی کمتر به ازای چک را قبول نکرده و فروشنده مجبور شود برای نقدینگی چک یا سفته‌ی خود به شخص دیگری رجوع کند، مسئله متفاوت است؛ به بیان دیگر صاحب چک مجبور شود چک یا سفته‌ی خود را به شخص دیگری داده و از او که اصلا در این معامله دخالتی نداشته است، پول کمتری در ازای نقدینگی چک دریافت کند. این نوع از نزول که به آن “تنزیل دِین نزد شخص ثالث” می‌گویند، در نظر فقها محل اختلاف است. اکثریت فقها و مراجع و شورای نگهبان این نوع از معامله را نیز حلال می‌دانند. اما در نظر برخی از مراجع مانند امام خمینی و آیت الله خامنه‌ای این معامله مشکل داشته و صحیح نیست.

۳. تنزیل اسناد صوری

نوع سوم نزول که به آن اصطلاحا “تنزیل اسناد صوری” می‌گویند آن است که فردی چک یا سفته‌ای چند ماهه صادر کند و بدون آنکه معامله‌ای صورت بگیرد و یا اصلا کالایی رد و بدل بشود، چک خود را به دیگری فروخته و در واقع آن را تنزیل بدهد. این نوع نزول در نظر همه‌ی فقها حرام بوده و تفاوتی با ربا ندارد و آنچه در عرف جامعه به نزول و ربا معروف است و حکم ربا را دارد همین دسته از معاملات است. در واقع فرق ربا و نزول در دو نوع اولی است که ذکر شد و احکام متفاوتی به دنبال داشت.

ربا چیست؟

ربا و به طورکلی معامله‌ی ربوی که حکم حرام و جنگ با خدا را دارد، به آن دسته از معامله‌ها و معاوضه‌های دو کالای هم جنس گفته می‌شود که یکی از دیگری زیاد‌تر است. علاوه بر این، قرضی که در آن شرط زیادی ذکر شود نیز در قالب ربا می‌گنجد. نکته‌ی حرمت ربا در وجود نداشتن کالای معامله است.

انواع ربا

۱. ربای قرضی

 ربای قرضی به آن نوع از ربا می‌گویند که شخص یا بانک به کسی قرض الحسنه بدهند و با او شرط کنند که موقع باز پس گیری آن، پول بیشتری دریافت کنند.
۲. ربای معاملی

 ربای معامله به آن ربایی می‌گویند که فرد دو جنس یکسان با وزن واحد را معامله کند و جنس یک طرف اضافه‌تر باشد. این مورد نیز از معامله‌های حرام است.

شرایطی که ربا حلال است

• ربا بین پدر و فرزند
• ربا بین ارباب و بنده
• ربا بین زن و شوهر دائمی
• ربا گرفتن مسلمان از کافر

دلایل حرمت ربا

از دلایل حرمت ربا می‌توان به احادیث بسیار زیاد و آیاتی که در قرآن برای حرمت آن ذکر شده است اشاره کرد. این دلایل نقلی آنقدر زیاد است که خود باید موضوع مقاله‌ای دیگر قرار گیرد؛ اما به طور کلی دلایل اجتماعی – اقتصادی آن را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• ایجاد فساد و نابودی اموال، رکود اقتصادی و کاهش فعالیت‌های تجاری
• از بین رفتن انگیزه‌ی افراد برای ایجاد اشتغال
• از بین رفتن ارزش‌های اخلاقی
• از بین رفتن پیوند‌های عاطفی بین مردم
• ایجاد ورشکستگی‌های سازمان‌های اقتصادی و تولیدی

معاملات حلال

به طور کلی هر معامله‌ای که در آن ربا اتفاق نیفتد و حدود فقهی رعایت بشود، حلال است. از این موارد می‌توان به “تجارت” و “مضاربه” اشاره کرد. مضاربه به آن دسته از معامله‌هایی می‌گویند که فردی که به هر دلیلی قدرت تجارت ندارد، مال خود را به دست دیگری داده و از ابتدا میزان سودی را با او مشخص کرده و سود معامله را با فرد تقسیم می‌کند.

سخن پایانی

ربا و آن مورد از نزول که حکم حرام داشته و جنگ با خداس به معامله و یا قرضی گفته می‌شود که یکی از طرفین آن پول و یا شیء بیشتری کسب کند. با این حال، نزول  سه دسته است که دو دسته از آن چنان که ذکر شد، حلال بوده و مانعی ندارد. همچنین ربا در چند مورد که شامل پدر و فرزند، زن و شوهر و مولا و بنده اش است، حکم حلال دارد. از نظر اسلام، معاملاتی که در آن ربا اتفاق نیفتد و یا حدود شرعی در آن رعایت شود حلال خواهد بود.