رابطه دیابت و استرس

هفته نامه سلامت – دکتر محمد قهرمانی*: شکی نیست که استرس باعث وخیم‌تر شدن هر نوع بیماری می‌شود. مبتلایان به دیابت نیز مستثنی نیستند و آنها نیز با ابتلا به دیابت، دوره‌ای از بحران‌های روانی را سپری می‌کنند که ممکن است باعث شود تعادل در قندخون و کنترل بیماری دیابت با تاخیر مواجه شود، بنابراین این افراد از نظر روانی به آموزش و مشاوره نیاز دارند.

البته استرس از دیدگاه افراد متفاوت، تعاریف متفاوتی دارد ولی از نظر لغوی به معنای فشار و تنیدگی است. در هر صورت، روان‌شناسان می‌گویند هرگونه فشار جسمی و روانی که به بدن فرد وارد ‌شود، «استرس» نام دارد. عده‌ای هم استرس را نتیجه سازگاری بدن با عامل محرک می‌دانند. محرک به 2 گروه بیرونی و درونی تقسیم می‌شود. محرک بیرونی ممکن است خارجی باشد مانند ترافیک، محرک درونی نیز می‌تواند افکار و باورهای اشتباه باشد (حدود 125 فکر سمی در افراد دیابتیک شناسایی شده است). کتاب‌های متعددی درباره از بین بردن استرس نوشته شده ولی این کتاب‌ها از دیدگاه علمی مشکلاتی دارند چون همه استرس‌ها به کنترل نیاز ندارند.استرس‌ها به 2 گروه خوب و بد تقسیم می‌شوند. استرس خوب استرسی است که فرد برای انجام کارهای معمولی به آن نیاز دارد.

استرس خوب در افراد دیابتیک باعث می‌شود این افراد قندخونشان را اندازه بگیرند. در صورتی که این استرس از حد خود بگذرد و فرد مبتلا باوجود اینکه در اندازه‌گیری بار اول مشکلی نداشته، باز هم در این فکر باشد که الان قندخونم چقدر شده و دوباره آن را اندازه بگیرم، به استرس بد تبدیل خواهد شد. به طور کلی، پاسخ به استرس دارای 3 مرحله است. در مرحله اول، علامت‌های استرس ظاهر می‌شود. در مرحله دوم، فرد تلاش می‌کند تا تعادل را حفظ کند و در مرحله سوم فرد متوجه می‌شود که نمی‌تواند بر آن غلبه کند و دچار فرسودگی می‌شود و نیاز به کمک دارد. آنچه در ادامه این مطلب می‌خوانید،‌رابطه دیابت و استرس است و راه‌هایی برای کنترل استرس.

 

استرس در افراد مبتلا به دیابت 4 علامت ایجاد می‌کند:

1. علایم هیجانی و عاطفی: در نشانه‌های هیجانی و عاطفی فرد بی‌قرار، خشمگین و زودرنج است. گاهی هم احساس گناه می‌کند یا به سرزنش خود می‌پردازد.

2. علایم‌ شناختی: در این مرحله فرد دچار اختلال در حافظه، تمرکز و توجه می‌شود. فراموشی، تصمیم‌گیری‌های اشتباه و هجوم افکار منفی همراه با یاس نیز وجود دارد.

3. علایم‌ رفتاری: بیمار به‌دلیل استرس زیاد دچار بی‌اشتهایی یا پرخوری می‌شود که هر 2 شکل آن برای فرد دیابتی مضر است. پرخاشگری، دندان‌قروچه، آشفتگی، دست‌پاچگی و اختلالات جنسی جزو انواع دیگر استرس‌های رفتاری هستند.

4. علایم ‌جسمانی: نشانه‌های جسمانی مانند سردرد، تنگی‌نفس، تنفس تند، تعریق، افزایش فشارخون، گرفتگی و درد در عضلات شانه و مفاصل، احساس خستگی شدید، اختلالات خواب، لرزش در صدا، ناراحتی‌های پوستی، اختلال در سیستم ایمنی بدن و اختلالات در دستگاه گوارش از این گروه هستند.

شباهت علایم استرس و افت قند

نکته مهم این است که نشانه‌های افت قندخون و استرس شباهت زیادی به هم دارند. روش افتراقی برای تشخیص بدین‌گونه است؛ ابتدا قندخون اندازه گرفته شود. در صورتی که گلوکومتر وجود نداشته باشد باید یک ماده زودجذب قندی مصرف شود. اگر نشانه‌های جسمانی به‌دلیل افت قندخون باشد، با خوردن یک ماده خوراکی بعد از مدتی برطرف خواهد شد. در غیر این صورت استرس وجود دارد.

راه های مقابله با استرس

راهکارهای مقابله با استرس را از یک منظر کلی می‌توان به انواع زیر تقسیم کرد:

1. انکار: روش اول انکار است که روش نادرستی محسوب می‌شود و در بعضی از بیماران دیده می‌شود. فرد بیماری را جدی نمی‌گیرد و سعی دارد از واقعیت فرار کند و با دلیل‌تراشی و سرزنش خود و دیگران از موضوع فرار می‌کند. گاهی هم به رفتارهای پرخطر مثل پرخوری، مصرف الکل و حتی کار کردن بیش از حد و… روی می‌آورد. پس بیمار باید هر چه سریع‌تر از مرحله انکار خارج شود.

2. حل مساله: روش دوم استفاده از روش‌های مقابله سالم است. در این موارد معمولا فرد به کمک نیاز دارد. منبع استرس مشخص می‌شود و با حفظ آرامش بهترین راهکار برای مقابله پیدا خواهدشد. مقابله با استرس با چند توصیه ساده عملی نیست و فرد باید چند روشی که روان‌شناس توصیه می‌کند، چند هفته انجام دهد تا به‌تدریج به شیوه جدید زندگی عادت کند.

1-2. تغییر تفکر: مرحله اول در این روش تغییر در تفکر است و فرد پراسترس باید به دقت فکر کند و به این 3سوال جواب دهد: آیا طرز فکرم درست است؟ اگر فرد دیگری در موقعیت من بود، به او چه می‌گفتم؟ فرض کنیم اتفاق افتاده است، در حال حاضر چه کاری می‌توانم انجام دهم؟

2-2. اصلاح عادت‌ها: تغییر دیگر در شیوه زندگی، دقت در آداب خوردن و خوابیدن است. مصرف آب باید به مقدار کافی باشد. خواب بیماران مبتلا به دیابت باید کافی باشد. خواب یک فرد بالغ حدود 8-7 ساعت است. با افزایش سن، تعداد ساعات خواب کمتر می‌شود. غذا خوردن این افراد باید با آرامش کامل و مطابق توصیه‌های پزشک باشد. کارهای لذت‌بخش را نباید از زندگی حذف کنند و تحرک باید به اندازه کافی باشد.

3-2. آرام‌سازی ذهنی‌عضلانی: آموزش آرام‌سازی ذهنی‌‌عضلانی نیز حتما باید زیرنظر روان‌شناس انجام شود. استرس باعث سفت شدن عضلات، تپش قلب و تند شدن تنفس می‌شود. در این روش به فرد آموزش داده می‌شود که در طول 1 دقیقه حدود 12-10 بار نفس بکشد. عضلات کل بدن با 10 شماره سفت و با 10 شماره شل می‌شود. در نهایت به آرام‌سازی ذهنی می‌رسیم. در ذهن فضایی مانند یک جنگل سرسبز و آرام تصور می‌کنیم و خود را دارون آن فضا تجسم می‌کنیم.

یادمان باشد که…

1. زندگی همیشه مطابق میل ما پیش نمی‌رود. باید با مسایل و بیماری‌ها کنار آمد.

2. نمی‌توانیم از همه اطرافیان انتظار داشته باشیم که ما را قبول داشته باشند. 60درصد افرادی که اضطراب دارند به این دلیل است که نمی‌توانند نظر مساعد دیگران را جلب کنند. هنگام ازدواج به صراحت درباره بیماری با همسر آینده یا خانواده او صحبت کنید و از پذیرش و رد پذیرش آنها نگران نباشید.

3. با مسائل زندگی روبرو شوید. اجتناب از واقعیت نسبت به روبرو شدن با آن به مراتب کار دشوارتری است. به‌هیچ‌وجه خود را سرزنش نکنید.

4. وقتی فردی دچار تفکر همه یا هیچ است، تفکر او حد وسط ندارد. مثلا فرد مبتلا به دیابت این انتظار را دارد که قندخون ناشتا در او مانند افراد سالم 100 یا زیر 100 باشد یا در طول بیماری دیابت هیچ مشکلی برایش ایجاد نشود. این نوع طرز تفکر فقط باعث آزار بیمار می‌شود.

5. فاجعه‌سازی نکنید. ممکن است فرد دیابتیک فکر کند با این بیماری دیگر نمی‌تواند کار کند. این شیوه تفکر کاملا اشتباه است. بیماران دیابتی مانند افراد غیردیابتی می‌توانند حضور فعال و موثری در جامعه داشته باشند.

6. پیش‎بینی اشتباه را کنار بگذارید. جملاتی مانند: «بالاخره پای من قطع می‌شود»، «بالاخره چشمم را از دست می‌دهم»، پیش‌بینی‌های اشتباهی هستند. افرادی که به بیماری خود اهمیت می‌دهند و قندخونشان را کنترل می‌کنند دچار عوارض ناشی از دیابت نمی‌شوند.

7. به خودتان برچسب نزنید. بعضی از افراد مبتلا به خودشان می‌گویند «بیمار»، «قندی»، «بی‌عرضه»، «گناهکار» و… این برچسب‌ها اعتماد به‌نفس و کیفیت زندگی را از نظر روانی پایین می‌آورد.

8. هر حرفی را به خود نگیرید. گاهی در یک جمع دیگران درباره مضرات پرخوری و چاقی صحبت می‌کنند و فرد مبتلا به دیابت فکر می‌کند به او طعنه می‌زنند.

*روان‌شناس، دانشیار دانشگاه علوم تربیتی و مدرس انجمن دیابت ایران