آشنایی با کرکس ها

بیشتر کرکس ها سری تاس و بدون پرهای معمولی دارند

کرکس

دال (Gyps fulvus)

فرمانرو: جانوران

شاخه: طنابداران

رده: پرندگان

خانواده ها

عقابیان (کرکس های سیاه دالی)

کَرکَس نام دو گروه از پرندگان شکاری لاشه خوار است: کرکس های بر جدید که بومی قاره آمریکا هستند و کرکس های بر قدیم که بومی اروپا، آسیا و آفریقا هستند. در استرالیا و قطب جنوب کرکسی وجود ندارد.

بیشتر کرکس ها سری تاس و بدون پرهای معمولی دارند. به طور تاریخی تصور می شد تاس بودن سر کرکس ها برای جلوگیری از آلودگی هنگام تغذیه از لاشه است اما تحقیقات جدیدتر نشان می دهد پوست لخت نقش مهمی در تنظیم حرارت بدن دارد. به همین دلیل است که در سرما سر خود را در بدن فرو می برند و در گرما گردن خود را باز می کنند. ویژگی دیگر آن ها این است که بر خلاف بیشتر پرندگان دیگر، آن ها آشیانه نمی سازند.

کرکس ها به ندرت به حیوانات تندرست حمله می کنند ولی ممکن است حیوانی زخمی یا بیمار را بکشند. در زمان جنگ ها بر فراز نبردگاه ها شمار زیادی کرکس دیده شده است. کرکس ها حیواناتی سودمند برای جلوگیری از گندیدگی و عفونت زایی مردارها هستند به ویژه در مناطق گرمسیر.

اسید معده کرکس ها بسیار نیرومند است و باکتری های سیاه رخم، و با و سم بوتولینوم که برای لاشه خواران دیگر می تواند مرگبار باشد در معده کرکس از بین می روند.

گونه ها

کرکس های بر قدیم

کرکس های بر قدیم (آسیا، آفریقا و اروپا) در تیره قوشیان قرار می گیرند یعنی خویشاوند عقاب ها، قوش ها، سنقرها و سارگپه ها هستند. ۱۶ گونه از این کرکس ها وجود دارد:

• دال سیاه Aegypius monachus

• دال (پرنده) Gyps fulvus

• دال کفل‌سفید Gyps bengalensis – تا دهه ۱۹۸۰ پرشمارترین پرنده شکاری دنیا بود و اکنون در رده به شدت در خطر انقراض قرار گرفته است.

• کرکس روپل, Gyps rueppelli

• کرکس هندی, Gyps indicus

• کرکس نوک‌باریک, Gyps tenuirostris

• کرکس هیمالیا, Gyps himalayensis

• کرکس پشت‌سفید آفریقایی, Gyps africanus

• دال دماغه, Gyps coprotheres

• کرکس کلاه پوش, Necrosyrtes monachus

• کرکس سرسرخ, Sarcogyps calvus

• کرکس غبغب‌دار, Torgos tracheliotus

• کرکس سرسفید, Trigonoceps occipitalis

• هما (پرنده), Gypaetus barbatus بخش عمده غذای آن از مغز استخوان تشکیل می شود

• کرکس مصری, Neophron percnopterus

• کرکس نخل, Gypohierax angolensis

دال، دال سیاه، کرکس مصری و هما چهار گونه کرکس بومی ایران هستند. دال کفل سفید در گذشته در بلوچستان وجود داشت اما سالهاست که مشاهده نشده است. پرشمارترین نوع کرکس ایران دال است و هر سه گونه دیگر کمیاب و در خطر انقراض هستند.

کرکس های بر جدید

کرکس های بر جدید شامل ۷ گونه پرنده در ۵ سرده می باشد. این کرکس ها در مناطق گرم و معتدل قارهٔ آمریکا زندگی می کنند. به این خاطر که این پرندگان در قاره آمریکا هستند به کرکس های بر جدید معروف شده اند. آن ها شامل کرکس ها و کاندورهای ساکن در آب و هوای خشک و گرم قاره آمریکا می شوند.

کرکس های بر جدید شامل ۷ گونه پرنده در ۵ سرده می باشد

نقش اکوسیستمی کرکس ها

کرکس ها نقش اکوسیستمی بسیار مهمی دارند و نابودی آن ها مجموعه ای از خطرات بهداشتی جدی را برای جوامع انسانی ایجاد می‌کند. برآورد شده که هر کرکس در طول عمر خود ۱۳ هزار دلار به جوامع انسانی کمک می کند و نابودی کرکس های هند پس از دهه ۱۹۹۰ باعث افزایش شیوع بیماری هایی چون هاری، سیاه زخم و طاعون در این کشور شد به طوری که ۳۴ میلیارد دلار خسارت تا سال ۲۰۱۵ به اقتصاد هند از این بابت وارد شده است.

مهمترین خطر برای کرکس ها سموم (حشره کش و جونده کش) و داروهایی است که کرکس ها به آن ها به شدت حساس هستند و خوردن کمترین مقدار آن باعث مرگ آن ها می شود. مصرف دیکلوفناک در هند عامل اصلی نابودی کرکس های هند بود. این دارو به الاغ ها و حیوانات اهلی دیگر داده می‌شد تا بیشتر کار کنند و کمتر احساس درد و خستگی داشته باشند و کرکس ها با خوردن لاشه این حیوانات به سرعت کشته می شدند.

دال کفل‌سفید پرشمارترین کرکس هند که جمعیت آن در دهه ۱۹۸۰ حدود ۸۰ میلیون برآورد می‌شد در طول پانزده سال ۹۹.۹ درصد کاهش جمعیت داشت و در آستانه انقراض قرار گرفته‌است. با از بین رفتن کرکس ها و باقی ماندن لاشه ها آلودگی های مربوط به وجود لاشه افزایش یافت و بعد از چند سال سگ ها و در مرتبه بعدی موش ها جای کرکس ها را گرفته و جمعیت آن‌ها به شدت افزایش یافت.

افزایش جمعیت سگ های ولگرد باعث افزایش شیوع هاری و رفتارهای تهاجمی در آن ها می شد به طوری که سالانه ۲۰ هزار نفر در هند بر اثر بیماری هاری کشته می شوند. تلاش برای محدود کردن جمعیت سگ های ولگرد به این دلیل ناموفق مانده که کاهش جمعیت سگ ها بلافاصله با افزایش جمعیت موش ها همراه می شود که رقیب غذایی و شکارچی مستقیم خود را از دست داده اند.

نابودی کرکس ها حتی باعث افزایش حملات پلنگ به دام های اهلی و ورود آن ها به روستاها و کشته شدن انسان ها بر اثر حمله پلنگ نیز شده‌است. چرا که با افزایش شدید جمعیت سگ های ولگرد سگ ها یک طعمه اصلی برای پلنگ شده اند و پلنگ ها برای شکار آن ها وارد روستاها می شوند و در آنجا احتمال دارد به دام های اهلی هم حمله کنند.

این موضوع حتی جمعیت پلنگ ها را نیز در خطر قرار داده چون آن ها نیز در مقابل هاری آسیب پذیر هستند. هرچند در سال های اخیر مصرف دبکلوفناک دامی ممنوع شده اما کرکس ها فقط سالی یک جوجه بزرگ می کنند و در بهترین شرایط ممکن هم ده ها سال طول می کشد تا جمعیت آن‌ها به میزان مورد نیاز برگردد.

بحران کرکس هند با شدت کمتری در آفریقا نیز آغاز شده است. برخی گونه‌های کرکس آفریقایی تا ۹۸ درصد کاهش جمعیت داشته اند. کشورهای آفریقایی نیز با توجه به جمعیت روستایی زیاد و تعداد بالای حیوانات بزرگ به کرکس‌ها که مهمترین و موثرترین لاشه خوار هستند نیاز دارند.

آیا دلیل اصلی کچل بودن کرکس ها را می ‌دانید؟!

این موضوع تا قبل از این سوالی بود برای انسان ها. اما بعد از انجام آزمایش هایی معلوم شد که این کچلی خودش یک نوع وسیله دفاعی برای عمر این حیوانات است! چون لاشخورها پرندگانی هستند که از لاشه یعنی جسد حیوانات مرده تغذیه می کنند. این لاشه ها ممکن است گندیده باشند. وقتی لاشه چند روز می ماند به علت فاسد شدن پر از میکروب می‌شود.

اگر سر لاشخور مو یا پر داشت هنگامی که با منقار (نوک) خود از گوشت لاشه برای خوردن می کند، میکروب ها وارد موهایش می شدند و همان جا رشد می کردند.

اما بی مویی سر لاشخور باعث می شود که کله این حیوان در تابش مستقیم آفتاب قرار بگیرد و در نتیجه میکروب های روی سرش از بین بروند. عجب سیستم دفاعی عجیبی! یکی دیگر از مسایل مهم درباره کرکس ها این است که آن ها لانه نمی سازند.

کرکس ها به تیزپروازی، دوربینی و درازی عمر هم بسیار معروفند. کرکس دارای نوک قوی و برگشته و گردن و سر سخت و بال های پهن بزرگ می باشد. در کوهستان زندگی می کنند و بیشتر از لاشه تغذیه می کند.

هنگام پرواز بزرگی بال های کرکس حدود سه متر است. پنجه های کرکس برخلاف منقار پرقدرتش نسبتاً ضعیف است بطوری که به وسیله پنجه هایش قادر نیست جز طعمه های بسیار کوچک چیز دیگری را نگهداری کند و به همین جهت است که بیشتر از لاشه حیوانات دیگر تغذیه می کند. پرواز او آهسته ولی دارای اوج است و در مدت طولانی صورت می گیرد.

قدرت دید این پرنده بسیار زیاد است طوری که از فاصله های دور طعمه های کوچک را به خوبی می بیند و کوچک ترین حرکت از دیدش پنهان نمی ماند. بچه ها این را هم بدانید که خیلی کم ممکن است که کرکس ها به حیوانات سالم حمله ‌کنند، ولی ممکن است به حیوانی زخمی یا بیمار حمله کنند.

انواع کرکس

رُخ کرکس (کُندور)

شاه کرکس

هُما

دال

گردآوری: بخش علمی