صنايع دستی استان همدان
قالی بافی در سطح کشور به واسطه دوام و استحکام آن مشهور است ولی به نظر می رسد قالی بافی در استان مذکور از پيشينه ای طولانی برخوردار نباشد برای صحبت در اين زمينه تنها از يک مدرک مستند می توان کمک گرفت و آن نوشته های سيسيل ادواردز نويسنده کتاب قالی ايران است و نوشته است:” صنعت قاليبافی در شهر همدان در قرن اخير پيشرفت کرده است. هيچ مدرکی مشعر بر اين که اين حرفه قبل از سال 1912 م برابر با 1291هجری شمسی در اين ناحيه وجود داشته در دست نيست.
بدون ترديد هنگامی که در سال 1912 م (1291 ه . ش ) بار اول از اين شهر ديدن کردم حتی يک دستگاه قاليبافی در اين شهر وجود نداشت. در سال 1912 م (1291 ه . ش ) در خانه ای که به اين منظور اجاره شده بود، هشت دستگاه قاليبافی به کار افتاد و بدين ترتيب اولين کارگاه قاليبافی همدان شروع به کار کرد.” اهميت قاليبافی استان همدان از اين نظر است که ميزان محصول قاليچه های ارزان و متوسط آن بيشتر از ساير نواحی قاليبافی است. نقشهای قالی که در همدان جهت بافت استفاده می کردند، بغير از چند تايي که نقشه کشهای همدانی طراحی می کردند، اغلب متعلق به شهر های ديگر بود و خود شهر همدان نقشه بخصوص ندارد. نقشه های رايجی که قاليبافان همدان از آن استفاده می کردند عبارت بودند از: خاتم شيرازی، اصفهان، جوزان، اژدر، دست دلبر، شکاری، ماهی و … که نقشه ماهی با طراحيهای گوناگون بيشتر از همه بافته می شود. به هر حال يکی از صنايع دستی پررونق و معروف و مشهور همدان از قديم تا کنون قالی بافی بوده است. قالی همدان از جهت نوع جنس و مقاومت و رتبه در ايران جايگاه سوم را دارد.
از انواع فرشهايی که در همدان بافته می شود يک نوع ريز بافت آنکه در اندازه های کله گی بافته می شود معروف و مشهور است و ساير اندازه های ديگر مانند: کناره، دوزرعی، پنج چارک، خرک، پشتی، روکرسی و سجاده ای نيز در همدان بافته و عرضه بازار می شود.
طرحهايی که بيشتر در همدان بافته می شود طرح ماهی و ترنج دار است که در گذشته از انواع رنگهای الوان و ثابت که از شيره گياهان می گرفتند و پشم را رنگ می زدند جهت بافت اين قاليها استفاده می کردند که به آنها قاليهای با رنگهای ثابت می گويند و هر چه کهنه تر شود رنگ آن جلا و زيبايی خاص خود را پيدا می کند ولی در حال حاضر بعضاً از رنگهای شيميايی و دباغی استفاده می کنند که بعد از بافت، رنگ فرشها تغيير کرده و رنگ اصلی آنها از بين می رود و بيرنگ می شود.
از جهت بازار فروش، فرشهايی که در داخل همدان خريدار زيادی دارد، دوزرعی و پنج چارک است ولی بقيه اندازه ها مانند فرشهای خرک، کناره، پشتی و رو کرسی طالب چندانی در بازار ندارد و مشتری آن کمتر است.
گويا در روزگار کهن نخستين هنرمنديهای انسان از نقش و نگار ظرفهای گلی آغاز شده است که در آن هنگام بدون کمک چرخهای کوزه گری و به ياری سرانگشتان می ساختند و در کوره های نخاله می پختند. اکنون پس از سپری شدن چند هزار سال هنوز هم نگارگران سفالينه ساز برای بيان انگيزه ها و آرزوها ی زندگی به نقش و نگار کاسه کوزه ها می پردازند. با اين تفاوت که نقش و نگارهای عاميانه اين روزگار با پرتو آرزوی انسانهايی نگاشته می شود که درسايه روشن نيازمنديهای زندگی کنونی سر می برند.
هم اکنون مهمترين مراکز توليد سفال در استان همدان، لاله جين- در حدود 25 کيلومتری همدان- و فرسفج در شهرستان تويسر کان است. سفالينه های لالجين از ديد تاريخ ساخته شدن به دو بخش است : نخست آنکه تا هفتاد هشتاد سال پيش و ديگر آنها که تا بيست سی سال پيش هم ساخته می شد.
تفاوت اين دو از نظر شکل کاسه، لعابها، نقش و نگارها و روش قلم زنی آشکار است. در بخش نخست کاسه ها را اندکی بزرگتر و دهان بازتر می بينيم و نقش و نگارها و گوناگونی لعابها زياد تر و قلم زنی ها با باريک بينی و درنگ بيشتر انجام گرفته است. پيداست که قلم مو با آهستگی می گشته است و نگارگر سفالينه ساز سپری شدن زمان را احساس نمی کرد و رها از گرفتاريهای زندگی در انديشه های هنرمندانه خود غرق بود و می خواست که جايی از کاسه را بی نقش و نگار نگذارد پس هر جا را به نقشی می آراست، ولی هشيار بود که مبادا هماهنگی نقشها را برهم ريزد.
با اينکه قرينه سازی را به کار می گرفت از طرح نقشهای گوناگون کوتاهی نمی کرد. جايی را نقش مرغ و جايی ديگر را نقش ماهی، در کاسه ای نقش طاووس و در کاسه ای ديگر چهره زن را نگاشته است، زنی با ابروهای سياه و کمانی و پيوسته، با چشمانی بادامی و بزرگ به تناسب همان ابرو. آشکار است که آنچه را هنرمند از زيبايی معشوق در پندار داشت بسيار درخشان ترو شيوا تر از نقش اين کاسه بود.
در کاسه های همان بخش نخستين نقش پرنده و ماهی زياد طرح شده است. پرنده می تواند از يک سو نشانه باغ و سرسبزی باغ و از سوی ديگر نشانه آرزوهای برگزيده و آسمانی هنرمند باشد. ماهی هم زيباست و هم پاک چون در آب زيست می کند و آب همواره مطلوب ما ايرانيان بوده و هست. يکی ديگر از مشخصات همين کاسه های بخش نخستين اين است که نقش و نگارها را تنها به ياری خط و سطح که بالعابهای رنگين پوشيده است نگاشته اند و سايه روشنها و تيرگی هائی را که سبب ابهام است و از صراحت و رسائی می کاهد به کارنياورده اند.
اين کاسه های گلی را بالعاب سفيدی پوشانده اند که شبيه ظرفهای چينی شده است. البته به اندازه چينی محکم و ظريف نيست ولی از بدل چينی بهتر است. البته پانزده بيست سال است که لا له جين ها به سبب جنبه های تجارتی کار و پيشه خود را از نگاشتن نقش و نگار بر سفالينه ها چشم پوشيده اند و راستی که ارزشهای هنری کار خود را فدای کم ارزشيهای داد و ستد کردند. در حال حاضر، سفالسازی در لاله جين همدان، اگر چه به لحاظ کمی و تعداد دست اندرکاران و ميزان توليد سالانه، افزايش چشمگيری نسبت به گذشته و حتی هر سال نسبت به سال پيش، يافته است اما روز به روز از ميزان توليد سفالينه هايی که شاخص لاله جين همدان بود و با رنگهای فيروزه ای، سبز، خردلی و قهوه ای مشخص می شد و توليدات کاملاً مصرفی را شامل می شد و به مرور زمان شاهد کاهش نسبی کيفيت و نقش ها هم بوده ايم گو اينکه هنوز هم سفال سازی در لاله جين، “هنر- صنعت” مطرح استان همدان بوده و لاله جين بزرگترين مرکز سفالگری ايران است.
در گشته ای نه چندان دور چرم توليدی در همدان به علت کيفيت و کميت خاص آن مشهورترين و مرغوب ترين چرم در سراسر کشور شمرده می شد و آوازه کيفيت آن به کشورهای ديگر نيز رسيده بود. در گذشته در شهر همدان سه دباغ خانه وجود داشت. دباغ خانه سنگ شير، دباغ خانه قانتور واقع در بلوار سفيد آبی و دباغ خانه آقايی واقع در بلوار سفيد آبی.
متاسفانه پس از گذشت زمان دباغ خانه سنگ شير و قانتور به مرور تعطيل و از بين رفته اند
توليد انواع صنايع دستی با استفاده از چوب ازديرباز در استان همدان بويژه مناطق شهری از جمله همدان، ملاير، تويسرکان، سرکان رواج داشته است.
صنايع دستی چوبی شامل خراطی، نازک کاری، منبت کاری و معرق کاری است که در اين استان خراطی و بويژه منبت کاری بيشتر رواج دارد. گفتنی است که طی سالهای اخير منبت کاری در تويسرکان و جوکار ملاير رونق بسيار چشمگيری يافته است
کم بودن راههای ارتباطی ماشين رو، نوع معيشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پاييز کفشی را طلب می کند که سبک، راحت و مقاوم و خنک و در عين حال ارزان باشد. با خصوصياتی که در بالا ذکر شد تنها پای پوشی که می تواند جوابگوی خواسته های روستاييان باشد گيوه است.
گيوه نوعی کفش است که رويه آن را معمولاً از نخ پنبه ای تابيده و زيره آنرا از چرم يا آجيده انتخاب می کنند. تمام محاسن گيوه در زيره و رويه خنک آن خلاصه می شود، بنابراين اگر چنانچه گيوه ای با رويه يا زيره پلاستيک تهيه شود اصالتش را از دست داده و همانند کفشهای معمولی فاقد ارزش کيفی و بهداشتی است.
اين پای پوش قديمی که روزگاری بخصوص در فصل تابستان مورد استفاده قرار می گرفت در سالهای اخير به سبب رواج کفشهای ماشينی و جايگزين شدن آن در اکثر مناطق استان رونق و اعتبار ديرين خود را از دست داده و صنعتگران شاغل نيز به علت کمی درآمد و کاهش تقاضا در اين رشته به مشاغل ديگری روی آورده اند.
در حدود 80 سال قبل گيوه بافی جهت استفاده شخصی در اکثر قريب به اتفاق روستاهای استان به صورت ابتدايی وجود داشته است که در حال حاضر به طور کلی از بين رفته است ولی در سطح استان همدان هم اکنون چهار روستا با اسامی ذيل توليد رويه گيوه را توسط خواهران به عنوان يکی از مشاغل موجود در روستا اختيار کرده اند. روستاهای دهفول، کفراش، فهرومند، آرتيمان. ولی مهمترين مرکز توليد کننده گيوه در استان همدان روستای دهفول نهاوند است و بايد گفت: پس از کشاورزی و دامداری که از رونق خوبی برخوردار است گيوه بافی سومين منبع درآمد اهالی است و تقريبا تمام زنان و دختران در اين روستا با گيوه بافی آشنايی دارند.
توليد و تهيه مصنوعات شيشه ای در سالهای اخير بيشتر جنبه شهری پيدا کرده و کارگاه های شيشه گری اکثراً در مناطق شهری استقرار يافته اند ولی با اين وجود، هنوز در بسياری از مناطق روستايی ساخت فرآورده های شيشه ای ساده رواج دارد. شيشه دست ساز از جمله اصيل ترين و ارزنده ترين محصولات دستی است که در ايران دارای سابقه ای طولانی بوده و ظروف و اشياء شيشه ای بدست آمده از روزگاران پيش دلالت بر وجود اين صنعت در ادوار بسيار دور و حتی پيش از ميلاد دارد
در گذشته پوستين دوزی از مهمترين مشاغلی بوده که در شهر و روستا وجود داشته است و پوستين دوزان پوست گوسفند و بره را پس از پاکيزه ساختن آن و بدون تراشيدن پشم آن با استفاده از مواد اوليه ساده ايی همانند آردجو، زاج و مازوج بصورت پوستين و يا زيرانداز در می آورده اند، هم اکنون هم در بعضی از روستاهای استان عده معدودی از روستاييان مبادرت به اين امر می کنند. اما به علت گرانی بيش از حد پوست هر روز تعداد اين افراد کاسته می شوند.
گليم بافی در گذشته در اکثر روستاهای همدان از رونق خاصی برخوردار بوده که هم اکنون نيز برخی از نمونه هاي آن در منازل ساکنين در حال مصرف است. ولی با ورود محصولات ماشينی و خارجی و نيز گرايش بيشتر مردم به زندگی شهر نشينی اندک اندک دستگاههای گليم بافی و جاجيم بافی جمع آوری شد و حتی برخی بافندگان گليم، خود مصرف کننده محصولات ماشينی شده اند.
سنگتراشی يکی از کهنترين پيشه های ايران است. و استان همدان يکی از مراکز مهم استخراج سنگ و هنر سنگتراشی است.
اگرچه کار سنگتراش نسبتاً خام است همکار وی حجار (نقار) کتيبه های سنگی بسيار ظريف و حجاری تزيينی دقيقی به نام قلمزنی يا حجاری ظريفه يا منبتکاری روی سنگ انجام می دهد که به کار مسجدها، آرامگاه مردمان سرشناس و ديوارهای ساختمانهای مهم می خورد. حجار صاحب هنر و صنعتی است که شاهکارهای ديوارهای کاخهای هخامنشيان در تخت جمشيد و شوش را به وجود آورد و تا روزگار ما همانند اين هنر ذوق و استادی ديده نشده است
حصيربافی يکی از حرفه های بسيار کهن و قديمی است وشامل انواع محصولاتی است که با استفاده از الياف، ساقه و شاخه های گياهان مختلف ساخته می شود.
امروزه دستبافی به صورت تهيه و توليد انواع پارچه ها و برخی زيراندازها نظير: جاجيم، جاجيمچه، روتختی، روميزی، روتختی، روسری، لباسهای محلی، ملحفه، شمد و … در بسياری از مناطق روستايی و برخی نقاط شهری استان همدان مرسوم است.
دستبافان برای توليد پارچه از دستگاههای ساده بافندگی نظير دستگاههای «دو وردی» و «چهاروردی» استفاده می کنند. دستبافان به طور معمول از نخ پشمی برای پود و از نخ پنبه ای برای تار محصولات خود استفاده می کنند.
همچنین این رشته ها جزء صنایع دستی این استان می باشد: نقاشی سرامیک، چاقو سازی، زنجیر سازی، جاجیم بافی، آیینه کاری، گچبری، مجسمه سازی، رفوگری، رنگرزی سنتی، طراحی نقشه فرش، ساخت ظروف مسی، مصنوعات چرمی، خراطی، خطاطی، کاشی هفت رنگ( کتیبه کاری)
منبع : صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران
