باغ های تاریخی خراسان جنوبی
جهان اسلام دو سبک باغسازی را از ایرانیان اقتباس کرده که با گذشت زمان کم و بیش در میان ملت‌ها رواج یافته است که یک نمونه آن، باغ به‌عنوان ظرف که ساختمان در وسط آن واقع است و دیگری باغی به‌عنوان مظروف که احاطه شده توسط ساختمان است.
استفاده از فضای شهری به‌عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره‌ی صفویه در شهرهای ایران آغاز شد که می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف مشاهده کرد.
به‌گفته‌ی آمار اعلام شده از منابع رسمی، خراسان‌جنوبی 25 باغ تاریخی دارد که از این تعداد 16 باغ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. اکثر باغ‌های تاریخی که متعلق به خاندان‌های ثروتمند بوده‌اند در شهر بیرجند و روستاهای اطرف آن واقع شده‌اند که از آن جمله می‌توان باغ‌ها و عمارت‌های رحیم‌آباد، معصومیه، بهلگرد، امیرآباد شیبانی، علی‌آباد، شوکت‌آباد و ارگ کلاه فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره کرد. این باغ ها به‌لحاظ معماری، تزئینات و طراحی شباهت فراوانی با یکدیگر دارند.
باغ و عمارت اکبریه، میراث جهانی در بیرجند
باغ‌های تاریخی استان خراسان‌جنوبی، ویژگی‌های منحصر به فردی دارند که همین ویژگی‌ها موجب شده یکی از باغ‌ها به نام باغ اکبریه در میراث جهانی به ثبت برسد.
باغ و عمارت اکبریه مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم در مرکز استان یعنی بیرجند و در داخل محدوده‌ی روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است.
تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان‌دهنده‌ی ساخت بنا طی چند دوره است به نحوی که ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است.
این مجموعه شامل چند عمارت است که هرعمارت شامل طبقات متعددی است که به‌وسیله دالان‌های متعدد به یکدیگر راه دارد.
در بخش‌هایی از این اتاق‌ها، تزئینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزئین است.
همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی بوده که با شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند.
وجود درختان بلندقامت کاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مرکزی این مجموعه، بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزوده است.
در طبقه‌ی همکف عمارت مرکزی، تالار زیبا با تزئینات گچی با طرح‌های اسلیمی و درب‌های چوبی وجود دارد همچنین میانه‌ی خانه این عمارت در قسمت ساختمان مرکزی آن قرار دارد.
بخش اداری این عمارت که جدیدترین قسمت آن است، در اوایل دوره‌ی پهلوی احداث شده، درختان و گیاهان استفاده شده در این باغ به دو نوع کلی تزئینی و میوه‌دار تقسیم می شوند که شامل درختان کاج، بوته‌های شمشاد همچنین درختان زردآلو، پسته، انار و توت است.
از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به‌عنوان موزه‌ی باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره‌ی پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به‌عنوان سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.
باغ و عمارت شوکت‌آباد، شاهکاری برای نمایش شوکت بیرجند
باغ بزرگ و میوه‌دار شوکت‌آباد و عمارت زیبای وسط آن که هنرمندی معماران دوره قاجاریه را نشان می‌دهد در ۵ کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. از نظر معماری فضاهای احداث شده در باغ و عمارت شوکت‌آباد ویژگی‌های خاصی دارند که در دیگر نمونه‌های مشابه آن کمتر می‌توان یافت طوری‌که فضاسازی در این باغ با هماهنگی خاصی انجام شده که بیانگر وجود طرح و نقشه از پیش تعیین شده برای ساخت بنا است.
این مجموعه نیز همانند دیگر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است که هر بخش تزئینات خاص خود را دارد، از جمله حوضخانه که بیشترین ویژگی‌های معماری و تزئینی را دارد.
این قسمت دارای گنبدی بزرگ است که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوضخانه تأمین شده تعبیه شده است.
از دیگر فضاهای مهم تشکیل‌دهنده‌ی این مجموعه می‌توان به اندرونی یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد.
از مهم‌ترین تزئینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزئینی و طاق‌نماهای اطراف حوضخانه اشاره کرد.
در مجموع بناهای احداث شده به صورت متراکم بوده و در جبهه‌ی جنوبی مخصوص حاکم و خانواده او بوده است که برخی فضاهای داخلی برای تشریفات و پذیرایی از میهمانان مورد استفاده قرار می‌گرفت. بخش گسترده‌ای از باغ دارای درختان مختلف میوه و تزئینی است.
همچنین روش معماری به کار رفته در احداث این عمارت به صورت طاق و تویزه بوده و گهواره‌ای بودن سقف برخی اتاق‌ها حاکی از روش معماری ناحیه گرم و خشک است.
شکوه انبوه تزئینات معماری در باغ و عمارت رحیم‌آباد
باغ و عمارت رحیم‌آباد در داخل روستای رحیم‌آباد(در گذشته) و در حاشیه‌ی خیابان شهید مدرس بیرجند قرار گرفته، این باغ از بناهای دوره قاجار بشمار می‌رود و تاریخ ساخت این بنا سال 1315ه.ق است.
این مجموعه شامل بخش‌های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق‌های متعدد، اصطبل و حوضخانه که گنبدی کلاه فرنگی دارد.
عمارت رحیم‌آباد دارای سه تالار بزرگ است که به‌لحاظ کاربری به‌عنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده می‌شده و تزئینات مقرنس، آینه‌کاری و گچبری دارد.
درب‌ها و پنجره‌های تالار دارای کتیبه‌هایی به شکل هلالی و تزئینات مشبک با طرح اسلیمی است که استفاده از شیشه‌های رنگی بر زیبایی آن افزوده است از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به وجود انبوه تزئینات و در انواع مختلف اشاره کرد.
امروزه بخشی از این باغ و عمارت به‌عنوان مرکز آموزش هنرهای سنتی اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان‌جنوبی استفاده می‌شود.
باغ و عمارت امیرآباد میراثی از دوره قاجار
باغ و کوشک امیرآباد در غرب شهر بیرجند و در روستایی به همین نام (امیرآباد) در حاشیه‌ی جاده‌ی بیرجند به خوسف و در فاصله‌ی 5 کیلومتری شهر بیرجند واقع شده است. کوشک امیرآباد دو طبقه دارد که در طبقه‌ی اول دو ایوان با ستون‌های متفاوت در دو ضلع شرقی و غربی بنا نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
اجزای آن شامل باغ، کوشک و محل اسکان خدمه است. باغ، خیابان‌های متعددی دارد که در جهات گوناگون امتداد دارند.
بنای اصلی(کوشک) در وسط باغ و در دو طبقه ساخته شده، این بنا، دارای پلان 8 ضلعی است و ورودی آن در ضلع شرقی واقع شده است، پس از ورودی فضای پلکان که به طبقه‌ی فوقانی راه دارد قرار دارد.
در امتداد ورودی، دالانی است که به یک حوضخانه در بخش مرکزی بنا منتهی می‌شود. طبقه‌ی فوقانی دارای یک شاه‌نشین با پلان چلیپایی است که دارای درگاه‌ها و پنجره‌هایی با طاق نیم دایره است. نمای کوشک، تزئینات آجری از نوع هندسی دارد.
احداث این بنا به دوره‌ی قاجاریه بر می‌گردد. باغ و کوشک امیرآباد به شماره 1969در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
باغ «بهلگرد» اصیل‌ترین باغ ایرانی در منطقه بیرجند
باغ «بهلگرد» در فاصله‌ی 30 کیلومتری شمال شرقی بیرجند در امتداد جاده‌ی «بیرجند – زاهدان» واقع شده، ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی و دو تکه که با گل میخ‌های کروی تزئین شده است.
فضای هشتی که به‌صورت محدود و با طاق نماهای کم‌عرض و کم‌عمق آن را می‌پوشاند، پس از آستانه ورودی قرار گرفته و محوطه‌ی اندرونی که در امتداد هشتی واقع شده فضای نسبتاٌ وسیعی را به خود اختصاص داده است.
طبق اصول باغسازی ایرانی در میان این محوطه استخری به شکل چهار ضلعی به چشم می‌خورد که در قسمت جنوبی اندرونی بنا در دو طبقه همکف و اول بوجود آمده است.
این بنای تاریخی به‌علت جذابیت خاص و به‌لحاظ وجود اجزاء و عناصر معماری اسلامی از جمله سردر ورودی هشتی با فضاهای ویژه خود بخش اندرونی باغ و بنای آن که بصورت ترکی با ستون‌های آجری مشخص با شماره 2367 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخش‌های متعددی هم‌چون، ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، عمارت اصلی، محل سکونت خدمه، بیرونی و اصطبل است.
این باغ که بر روی زمین شیب‌دار بنا شده بمنظور مهار شیب زمین از جنوب به شمال به‌صورت یکسانی طراحی شده است.
این باغ با داشتن اندرونی و بیرونی یکی از اصیل‌ترین باغ‌های ایرانی در منطقه است که به‌عنوان تفرجگاه ییلاقی خاندان خزیمه و در زمان شوکت‌الملک از حاکمان بیرجند در دوره قاجار بنا شده است.
باغ و عمارت مود در حصار بیست برج مدور
«باغ و عمارت معصومیه» هم در غرب بیرجند در دوره‌ی پهلوی ساخته شده و معماری آن به‌گونه‌ای طراحی شده که نمای اصلی عمارت در آب استخر مقابل آن کاملاً بازتاب داشته است، طوری‌که عمارت چهل ستون اصفهان را تداعی می‌کند. تمام فضاها و اتاق‌های این عمارت هم‌چون دیگر بناهای تاریخی به یکدیگر راه دارند و ورود به داخل ساختمان از هر عمارت میسر است.
در این عمارت علاوه‌بر باغ اصلی دو باغ دیگر هم به چشم می‌خورد که در یکی از آنها عمارتی ساده خودنمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است.
«باغ و عمارت مود»( قلعه باغ ) واقع در شهرستان سربیشه از آثار مربوط به دوره زندیه و قاجار با مساحت 60 هزار و 270 مترمربع دارای یک حصار و بیست برج مدور است که با فاصله‌های مشخصی در حصار باغ هستند.
علاوه‌بر برج‌ها، یک خندق به عرض تقریباً 10 متر در دور تا دور حصار حفر شده و دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌کرده و ورودی اصلی باغ در میانه ضلع شمالی آن قرار دارد و در دو طرف ورودی، دو برج و دو اتاق کوچک جهت سکونت نگهبانان دیده می‌شود.
در داخل قلعه بقایایی از یک بنای قدیمی، عمارتی تشریفاتی، شامل چند ایوان، بقایای یک هشتی، راهروها و اتاق‌ها برجا مانده است.
در مرکز این باغ عمارتی قرار دارد که ویژگی‌های معماری آن متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است.
باغ گلشن، خالق طبیعت بی‌نظیر در طبس
باغی زیبا و تاریخی متعلق به دوره‌ی «افشاریه – زندیه» است که یکی از مهم‌ترین باغ‌های ایرانی است. هزاران درخت میوه در این بنای تاریخی هشت هکتاری، طبیعت بی‌نظیری آفریده که هر بیننده ای از نظاره آن غرق در لذت می‌شود.
منبع:isna.ir
